این ضرورت در تحقیقات متن‌پژوهانه مانند تحقیقات اسلامی و حدیثی دو‌چندان است. چراکه در این گونه تحقیقات علاوه بر آنکه واژه‌ها از زبان و فرهنگی دیگر منتقل می‌شود، فاصلۀ زمانی عصر صدور متون تا این دوره بسیار طولانی است، در چنین فاصله‌ای ممکن است برخی از کلمات در اثر مرور زمان و اختلاط فرهنگها و زبانها معانی تازه‌ای پیدا کرده باشند. پس برای فهم درست معانی آیات قرآن و احادیث پیشوایان اسلام باید تلاش کنیم معنای دقیق واژه‌ها و اصطلاحات را، بر اساس آنچه در همان دوره فهمیده می‌شد، بفهمیم. یکی از راههای شناخت این معانی، مراجعه به لغت‌نامه‌هایی است که در همان دوران تدوین شده است. در اینجا به معرفی برخی از لغت‌نامه‌هایی که در تحقیقات اسلامی مورد استفاده قرار می‌گیرد می‌پردازیم.
3-1-1-1. مهمترین فرهنگهای لغت عربی
مهمترین فرهنگهای لغت عربی به ترتیب قدمت و تاریخ تدوین به این شرح است:
این کتاب نوشتۀ خلیل بن احمد فراهیدی، متوفی سال 175 هجری، و قدیمی‌ترین لغت‌نامۀ عربی و احتمالاً اولین فرهنگ لغت در تمدن بشری است.[1]
این کتاب به التهذیب معروف است و نوشتۀ ابومنصور محمد بن احمد الأزهری، متوفی 370 هجری، و پایه و مبنای کتابهای پس از خود بوده است. [2]
این کتاب نوشتۀ ابوبکر محمد بن الحسن بن دُرَید، متوفی 321 هجری، است.[3]
این کتاب نوشتۀ ابوالحسین احمد بن فارس بن زکریای رازی، متوفی 395 هجری، است. هدف مؤلف در این کتاب این بوده که خلاصه‌ای از کتاب العین را ارائه کند. لذا بنای او بر اختصار بوده و برخلاف جمهرة اللغه لغات ناشناس و بدون کاربرد را نیاورده است. تقسیم‌بندی کتاب بر اساس ریشۀ کلمات است و هر بخش را با عنوان کتاب به یکی از حروف الفبا اختصاص داده است.[4]
این کتاب معروف به الصحاح یا صحاح جوهری، نوشتۀ ابونصر اسماعیل بن حماد جوهری، متوفی سال 393 هجری است. این مجموعه نیز یکی از منابع مهم لغت عربی است و در لغت‌نامه‌های بعد از خود تأثیرگذار بوده است.[5]
این لغت‌نامه نوشتۀ ابوالفضل جمال‌الدین محمد بن مکرم بن منظور، مشهور به ابن‌منظور، از اهالی شمال آفریقا، متوفی سال 711 هجری است که در 30 جلد تنظیم شده و دارای متنی مفصل و همراه با شواهد فراوانی از اشعار، آیات و احادیث است. این کتاب در برخی موارد از حد یک لغت‌نامه فراتر رفته و به شرح حال برخی از مشاهیر پرداخته است. همین ویژگی باعث شده تا این کتاب در تحقیقات اسلامی بیشتر مورد توجه قرار گیرد.[6]
این لغت‌نامه نوشتۀ محمد فیروزآبادی از اهالی فارس، متوفی 817 هجری، است. این کتاب از نظر جامعیت (پرداختن به ریشه‌ها و لغات مختلف) و سهولت دست‌یابی و ایجاز و اختصار در بیان نسبت به موارد قبلی رجحان و برتری دارد.[7]
8ـ تاج العروس من جواهر القاموس
این کتاب به تاج العروس معروف و نوشتۀ ابوفیض سید محمد مرتضی حسینی واسطی زبیدی، متولد 1145 و متوفی 1205 هجری، است که در طول 14 سال و در 10 جلد تنظیم شده است. البته بعدها این مجموعه در 20 جلد منتشر شد. تاج العروس در واقع شرحی بر قاموس المحیط است. [8]
[1] . مهمترین ویژگی این لغت‌نامه این است که مؤلف آن در عصر امامان معصوم و دورۀ صدور بیشترین احادیث شیعی (دوران امام باقر تا امام کاظم علیهما السلام) می‌زیسته است. این ویژگی موجب شده تا العین از اعتبار و جایگاه ویژه‌ای در تبیین معنای واژه‌های به کار رفته در متون اسلامی برخوردار باشد. ترتیب چینش واژه‌ها در این کتاب بر اساس ترکیب و قریب المخرج بودن حروف است. یعنی او تمامی ترکیبهای ممکن حروف را شناسایی و آنها را به ترتیب حروف حلقی و سپس حروف کام، حروف دندان و حروف لب مرتب کرده و در آخر، حروف عله را آورده است. او از میان حروف حلق، حرف عین را، که دورترین حرف حلقی است، مقدم ساخته و بر همین اساس نام کتاب خود را العین گذاشته است. البته نسخه‌ای از این کتاب منتشر شده که در آن، کلمات بر اساس ترتیب الفبایی منظم شده است. در قرن چهارم این کتاب توسط ابوبکر زبیدی در اندلس به خوبی تلخیص شد.
[2] . یکی از ویژگیهای مهم آن این است که مؤلف سعی کرده تمام مطالب را با استناد موثق و ذکر راوی بیان کند. شیوۀ تنظیم التهذیب، به پیروی از شیوۀ کتاب العین، بر اساس مخارج حروف است. این کتاب در 4 جلد به چاپ رسیده است.
[3] . هدف مؤلف از تألیف این کتاب نگارش کتابی متناسب با درک مخاطبان زمان خود بوده به گونه‌ای که همگان بتوانند از آن استفاده کنند. او برای رسیدن به این هدف، نظام پیچیدۀ کتاب العین را با نظام الفبایی ترکیب کرده تا از دشواری مراجعه به العین کاسته شود. هرچند با این وجود این کتاب همچنان مشکل‌یاب است. دلیل نام‌گذاری کتاب به جمهرة اللغه این است که هدف و تلاش مؤلف گردآوری تمام لغات بوده است.
[4] . این مجموعه با "کتاب الهمزه" آغاز شده و با "کتاب الیاء" به پایان رسیده است. هر یک از این کتابها هم به سه باب ثنایی مضاعف و مطابق، ثلاثی مجرد و ثلاثی مزید تقسیم شده است.
[5] . شیوۀ تنظیم این کتاب به این صورت است که به تعداد حروف الفبای عربی به 28 باب تقسیم شده و از باب "همزه" تا باب "یاء" ادامه دارد. البته دو حرف "واو" و "یاء" در یک باب آمده و باب آخر به "الف لینه"، که از باب همزه جدا شده، اختصاص یافته است. هر یک از این بابها خود بر اساس حروف اول ریشۀ کلمات تا 28 فصل تقسیم شده است. به عنوان مثال کلمۀ "شرف" در باب "فاء" و در فصل "شین" آمده است. یا مثلاًَ کلمۀ "استجاب" را باید در فصل "جیم" از باب "باء" جستجو کرد. این نظام تقسیم‌بندی برای اولین بار توسط مؤلف ابداع شده و تا پیش از آن نمونه‌ای نداشته است. صحاح جوهری تا کنون در ویراستهای مختلف 2 جلدی، 5 جلدی و 7 جلدی منتشر شده است.
[6] . ویژگی دیگر لسان العرب این است که به کتابهای لغت پیش از خود مانند جمهرة اللغه و صحاح نظر داشته و از آنها نیز بهره برده است. تنظیم کتاب اشتقاقی است و بر اساس حرف آخر ریشۀ کلمات مرتب شده است.
[7] . ضمن اینکه علاوه بر لغت، اعلام تاریخی و جغرافیایی را نیز در بر گرفته است. این ویژگیها قاموس المحیط را نسبت به منابع پیشین برجسته و پرکاربردتر ساخته و تا حدود زیادی کتابهای لغت قبل از خود را متروک کرده است. ترجمۀ این اثر به زبانهای فارسی و ترکی منتشر شده است. ترتیب واژه‌ها در قاموس المحیط مانند صحاح جوهری است. در این کتاب نیز واژه‌ها در 28 باب بر اساس حرف آخر ریشۀ کلمات تقسیم شده و در هر باب فصلها به ترتیب حروف اول ریشه‌ها کنار هم قرار گرفته است. این کتاب تا کنون در ویراست تک‌جلدی و 4 جلدی منتشر شده است.
[8] . بر همین اساس ترتیب واژه‌ها در آن مانند قاموس المحیط است. تاج العروس را می‌توان آخرین حرکت جدی در فرهنگ‌نامه‌نویسی اسلامی به سبک سنّتی دانست. چراکه پس از آن لغت‌نامۀ مهمی را نمی‌توان سراغ گرفت. سایر لغت‌نامه‌های عربی در دوره‌های اخیر و با سبک جدید و بر پایۀ منابع کهن نگاشته شده است.
