2-2-2. شرایط و ملاکهای انتخاب موضوع
برخی از ویژگیها و شرایطی که لازم است در هنگام انتخاب موضوع مورد توجه قرار گیرد، به این شرح است:
1ـ هماهنگی با علاقه و انگیزۀ محقق
مهم‌ترین رمز پیروزی افراد موفق، قرار گرفتن آنان در مسیر علاقه‌مندیهایشان است. محقق نیز اگر نسبت به تحقیق و موضوع آن احساس دلبستگی و عشق و علاقه نداشته باشد، موفقیت چندانی در آن زمینه به دست نخواهد آورد.
پرداختن به موضوعات و مسائل کم‌اهمیت و غیرکاربردی، علاوه بر اتلاف وقت محقق، او را از صحنۀ مسائل و نیازهای واقعی جامعه دور نگه می‌دارد.
4ـ متناسب بودن با توانایی و تخصص محقق
یکی دیگر از ملاکهایی که لازم است در هنگام انتخاب موضوع مورد توجه قرار گیرد این است که آیا محقق توانایی، اطلاعات و تخصص لازم را برای تحقیق در آن زمینه دارد؟ شاید موضوعی دارای اولویت و اهمیت زیادی باشد ولی تا زمانی که تخصص لازم را برای بررسی و اظهارنظر در آن رابطه نداریم، نباید وارد تحقیق در آن عرصه شویم. تنها زمانی می‌توانیم اقدام به تحقیق در آن موضوع کنیم که آموزشهای مورد نیاز آن را دیده باشیم.
یکی از بحث‌های مهم در انتخاب موضوع، جزئی بودن و محدود بودن موضوع است. معمولا در انتخاب، ابتدا دانشجو یک فضای عمومی را انتخاب می‌کند و در ادامه با مشاوره با اساتید و منابع مذکور، آن موضوع را جزئی می‌کند. مثلا علاقه‌مند است در زمینه فلسفه اخلاق، تحقیق کند. بعد انتخاب می‌کند در زمینه اخلاق هنجاری باشد یا فرااخلاق و در هریک از آنها به موضوعی جزئی‌تر می‌پردازد.
این روش، روش مناسبی برای انتخاب موضوع نیست و دلیل آن این است که به نظر می‌رسد مساله محور نیست و آنچه در نهایت حاصل می‌شود، آنی نیست که مورد علاقه خاص دانشجو بوده و در ادامه باعث دل‌زدگی دانشجو می‌گردد.
روش مرسوم دیگری که در جزئی کردن موضوع صورت می‌پذیرد، این است که موضوعی تقریبا جزئی انتخاب می‌گردد، و در ادامه به محدود سازی آن پرداخته می‌شود. مثلا «تبیین نظام اخلاقی اسلام» انتخاب می‌شود و با واژگانی همچون «با تاکید بر آراء آیت الله جوادی آملی و مصباح یزدی» محدود می‌گردد.[1] دقت دارید که محدود سازی موضوع در سایه اساتید و مشاوران متبحر و مطالعات در آن زمینه به بهترین نحو صورت می‌پذیرد.
یک نکته بسیار مهم در اینجا، اشاره به این نکته است که محدود سازی موضوع باعث کاهش فضای مطالعاتی و بابرنامه شدن تحقیق می‌گردد و این از نکات کاربردی محدود کردن موضوع است؛ اما دقت دارید، محدود کردن زیاد موضوع در زمانی که دانشجوی کارشناسی ارشد، معمولا در آن موضوع شروع به جمع‌آوری اطلاعات می‌کند، باعث می‌شود حتی در یک موضوع خاص نیز از جامعیت درک آن عاجز باشد. پس دقت داشته باشید هرچند تحدید موضوع، کار شما را راحتتر می‌کند، اما از جامعیت آن می‌کاهد و دست شما را از مباحث مرتبط کوتاه می‌کند، پس تحدید بیش از اندازه موضوع به علاقه‌مندی و کسب نتبجه علمی برای دانشجو خدشه وارد می‌کند.
در اینجا جا دارد، اشاره شود تک تک واژگان در عنوان موضوع باید با دقت انتخاب گردد. مثلا اضافه کردن « و نقد آن» دانشجو را مستلزم می‌کند فصلی را به عنوان نقد آن اندیشه ارائه دهد وگرنه با ایراد استاد داور مواجه می‌گردد.
در اینجا به لغات پرکاربرد در موضوع اشاره می‌کنم که می‌تواند دقت شما را در انتخاب موضوع افزایش دهد:
«از دیدگاه امام ...»[2] «مقایسه .... با ...»[3] «با تاکید بر حوزه ...»[4] «عوامل و موانعِ ...»[5]«مورد مطالعه ...» « توصیف انتقادی ...»[6] «و نسبت آن به ...» «مبانیِ ...» «اصول ...» «روش‌شناسیِ ...»
از آوردنِ برخی از کلمات که معنای خاصی ندارند و در برخی عناوین مشاهده می‌شوند، خودداری کنید، مثل «بررسی ...»[7]، «تحقیق در ...»
6ـ امکان بررسی و تحقیق دربارۀ موضوع
تحقیق تنها در موضوعی به نتیجه می‌رسد که امکان بررسی و تحقیق در آن زمینه وجود داشته باشد. برخی از عوامل مؤثر در این رابطه عبارت است از:
الف) در دسترس بودن اطلاعات و منابع
گاهی ممکن است موضوع بسیار خوب و مهمی را انتخاب کنیم؛ ولی در هنگام جمع‌آوری اطلاعات مورد نیاز با مشکل کمبود منابع و یا عدم دسترسی به اطلاعات مواجه شویم. پس در مقام انتخاب بهتر است موضوعی را برگزینیم که مقدمات اولیۀ تحقیق در آن موضوع، مانند منابع، اسناد و مدارک، بیشتر و آسان‌تر در دسترس ما باشد.
یکی دیگر از شرایط تحقیق، محدودۀ زمانی و فرصتی است که برای انجام آن در نظر گرفته شده است. در صورتی که تحقیق در یک موضوع به زمانی بیش از آنچه ما در اختیار داریم نیاز داشته باشد، هرگز نباید آن را آغاز کنیم؛ هر چند آن موضوع، از نظر ملاکهای دیگر، مهم و مناسب باشد.
[1] . مثلا «اخلاق فرزندآوری» با «بایسته‌ها و نبایست‌ها« و یا با «در قرآن و حدیث« و یا با «در نظر اندیشمندان اسلامی« یا «در غرب« محدود می‌گردد.
[2] . به عنوان نمونه موضوع مصوب یکی از دانشجویان اخلاق دانشگاه مجازی: «مسئولیت اخلاقی از دیدگاه امام سجاد علیه السلام»
[3] . به عنوان نمونه موضوع مصوب یکی از دانشجویان اخلاق دانشگاه مجازی: « مقایسه تقوا در اسلام ( تفسیر المیزان) با خودمهارگری در روان شناسی ( مکتب رفتارگرایی با تاکید بر دیدگاه آلبرت بندورا) و بررسی آثار آن» محدود سازی را در این عنوان، به خوبی مشاهده می‌نمایید.
[4] . به عنوان نمونه موضوع مصوب یکی از دانشجویان اخلاق دانشگاه مجازی:« اخلاق همسرداری از دیدگاه اسلام با تاکید نقش زن در استحکام خانواده»
[5] . به عنوان نمونه موضوع مصوب یکی از دانشجویان اخلاق دانشگاه مجازی: «عوامل و موانع پیاده سازی کامل منشور اخلاقی در دانشگاه شهید بهشتی تهران»
[6] . یعنی این پایان‌نامه توصیفی است و به گزارشات می‌پردازد و از طرفی انتقادی است به این معنا که گزارشات مخالف را بیان می‌کند.
[7] . مگر آنکه قیدی داشته باشد مثل «بررسی انتقادی» «بررسی میدانی« هرچند آوردن این موارد نیز به نظر می‌رسد لازم نباشد.
