فرایند تعامل میان اصطلاح‏نامه و نمایه ‏سازى‏

فرایند تعامل میان اصطلاح‏نامه و نمایه ‏سازى‏

منتشر شده در سه شنبه, 21 اردیبهشت 1389 20:11

نوشته شده توسط محمود حسن زاده

مقدمه

بسیارى از اندیشه ‏ورزان، عصر کنونى را عصر اطلاعات نام گذاشته ‏اند و به دنبال آن جامعه‏اى را که در عصره علم و پویایى، پیش‏تاز مى دانند که که اساساً از دو عنصر اطلاعات و اطلاع ‏رسانى برخوردار باشد. و جامعه ‏اى مى ‏تواند موّفق باشد که از دو عنصر به شایستگى بهره ‏مند گردد. و بدون هر یک، قطعاً آن جامعه با نارسایى‏ هاى سختى رو به رو خواهد شد. و این هم به دلیل نبود اطلاعات و یا در اختیار نداشتن دانش اطلاع‏ رسانى است که هر یک مى ‏تواند جامعه ‏اى را به بحران یا واپس گرایى بکشاند.

مفهوم اطلاع ‏رسانى‏

اصطلاح اطلاع‏ رسانى مرکب از دو کلمه اطلاع و رسانى است. اطلاع در لغت به معناى معلومات و دانش آمده است؛ امیا با کمى تأمل مى‏توان به تفاوت بین اطلاعات و معلومات دست یافت. معلوما نسبت به ذهنیات اطلاق دارد؛ یعنى مطلق آن چه که در ذهن است. و حال آن که اصطلاح اطلاعات مفید به مفاهیم و معلوماتى است که ارزش شناساندن و اطلاع دادن را دارند؛ و به عبارت دیگر، معلومات کلیدى و محورى و قابل اطلاع دادن.

امّا جزء دوم و رسانى به معناى رسانیدن آمده است.

با توجه به تحلیل نحوى اطلاع‏رسانى به تعریف اصطلاحى آن خواهیم پرداخت. اطلاع‏رسانى به معناى "مناسب سازى اشاعه اطلاعات" و در تعریف دیگر به معناى "دانشى که درباره کیفیت و- P} عباس حرى، مرورى بر اطلاعات و اطلاع‏ رسانى ص64 ناشر کتابخانه س اول{P .1372 کاربرد اطلاعات، نیروهاى حاکم بر جریان اطلاعات و همه ابزارهاى آماده سازى اطلاعات براى دست‏رسى و استفاده مطلوب تحقیق مى‏کند" است.

- P} محمدباقر مقدم، در آمدى بر رده‏بندى علوم ص47 ناشر کتابخانه آیت‏الله مرعشى سال1373 چاپ اول.{P تعریف‏هاى یاد شده، به عمل‏کردهاى علم اطلاع‏رسانى نظر دارد و تعریفى منطقى از اطلاع رسانى به ما ارائه نمى‏دهد. در عین حال، این تعریف‏ها حاوى نکات مهمى هستند که عبارت‏اند از:

الف: اطلاع ‏رسانى علمى آلى است.

ب:غایت در این علم دست‏رسى راحت و دقیق به اطلاعات مى‏باشد.

علم اطلاع‏رسانى از جمله علومى هست که شباهت بسیارى به علم منطق دارد "با فرض لازم دانستن موضوع براى علم" چه در موضوع و چه در غایت و چه در نوع، علم اطلاع رسانى، چنان که بیان شد، از جمله علوم آلى به شمار مى‏آید همانند علم منطق، موضوع علم منطق معلومات تصورى و تصدیقى. و موضوع علم اطلاع‏ رسانى، اطلاعات است که در واقع همان معلومات تصورى و تصدیقى قابل ارائه و مهم هست؛ پس علم اطلاع‏رسانى، علم چگونه دست یافتن به اطلاعات است به این صورت که چگونه مى ‏توان از اطلاعات موجود به اطلاعات ناشناخته رسید.

نتیجه، این مى ‏شود که فلسفه وجودى علم اطلاع رسانى، دست یابى آسان به اطلاعات است. و این امر متوقف به دو عنصر الف: مناسب سازى مطلوب اطلاعات ب: سرعت لازم براى رسیدن به اطلاعات بنابراین، شیوه‏اى در علم اطلاع رسانى مقبول است که این دو اصل را رعایت کند.

ضرورت پرداختن به علم اطلاع رسانى

با توضیحات ارائه شده تا حدّى ضرورت پرداختن به علم اطلاع‏رسانى روشن شد؛ خصوصاً گسترده علوم به قدرى هست که دیگر فرصت پرادختن به همه و حتّى بعضى از آن‏ها امکان‏پذیر نیست. زمان و دقت در عصر کنونى از آن چنان اهمیتى برخوردار گردیده که ملت‏هایى هر چند با اطلاعات غنى و بالا با نداشتن علم اطلاع ‏رسانى محکوم به فنا هستند.

و این مهم در دنیاى کنونى به روشنى دیده مى‏شود.

 

دنیاى اسلام با آن همه ذخیره اطلاعاتى نتوانسته است به نحو بایسته خود را مطرح کند. و این، به دلیل اهتمام نداشتن به این علم حیات بخش است؛ خصوصا این خلأ در حوزه‏هاى علمى قابل حس است. به امید روزى که در حوزه‏هاى علمیه به این امر بیش از پیش بها داده شود. البته چند سالى است مرکز مطالعات و تحقیقات علوم اسلامى حوزه علمیه قم به کوشش افراد کارشناس به این مهم پرداخته که انصافاً کارهاى بزرگى در حوزه‏هاى دینى از جمله فلسفه، کلام و اصول انجام شده و به پایان رسیده و هم چنین در حوزه فقه، اخلاق و حدیث کار هنوز به اتمام نرسیده است. در هر حال، این زحمات آینده‏اى روشن را به اهل علم و خرد نوید مى‏دهد.

فصل اول:

شیوه‏هاى اطلاع رسانى

اطلاع رسانى از آن رو که علمى کاربردى و تجربى است شیوه‏هاى گوناگونى براى نیل به آن ابداع شده است که به اختصار به مهم‏ترین آن‏ها اشاره مى‏شود:

الف: چکیده‏نویسى

یکى از روش‏هاى اطلاع‏رسانى، چکیده نویسى است. از چکیده، تعریف‏هاى گوناگونى شده که به چند تعریف بسنده مى‏شود "چکیده، خلاصه‏اى است دقیق و صحیح از یک نوشته که ممکن است شامل فشرفه تمام مطلب مهم یا فشرده قسمت‏هاى ویژه یا فهرستى از محتواى نوشته آن باشد" و یا- P} جنیفر راولى، نمایه سازى و چکیده نویسى ص19 ناشر، سازمان مدارک فرهنگى انقلاب اسلامى ت نشر1374 چاپ اول.{P در تعریفى دیگر "چکیده نویسى ارائه خلاصه فشرده و نکات اصلى مدرک است و باید طورى تنظیم شود که استفاده کننده بتواند و تصمیم بگیرد که به اصل مدرک رجوع کند یا خیر".

- P} على بخشى، نمایه سازى همارا ص1 ناشر مرکز اطلاعات و مدارک علمى ایرانى س نشر{P .1372 هر گاه روى تعریف‏هاى داده شده دقت شود. در آن چند ویژگى برجسته به چشم مى‏خورد: الف) یک چکیده باید مختصر و تا حد امکان از کلمات کم‏ترى تشکیل شده باشد؛ ب) باید نکات اصلى و محورى مورد توجه قرار گیرد؛ ج) مطالب باید با مطالب مدرک تطبیق داشته باشد؛ بنابراین، مراجعه کننده با رجوع به چکیده‏ها مى‏تواند مطلب مورد نظر خود را پیدا کند و از اتلاف وقت جلوگیرى کند.

ب: رده‏بندى‏

دومین شیوه، رده‏بندى است که نخست مفهوم لغوى و اصطلاحى آن بررسى مى‏شود. رده در لغت به معناى دسته‏ها و گروه‏هاى متمایز از یک دیگر آمده؛ اما در اصطلاح تعریف‏هاى گوناگونى دارد که به اختصار بعضى از آن‏ها بیان مى‏شود: "گروهى که داراى ویژگى‏هاى یک‏سان باشند رده نامیده مى‏شود" و در تعریف دیگر "رده‏نبدى به معناى مرتب‏سازى و تنظیم اشیا (عینیات) یا افکار- P} محمدباقر مقدم، در آمدى بر رده‏بندى علوم ص38 ناشر کتابخانه آیت‏الله مرعشى سال نشر1373 چاپ اول. {P (ذهنیات) بر اساس مابه الاشتراکات و مابه الامتیازات ذاتى یا صفاتى..." و یا در تعریف دیگر آمده‏- P} همان ص {P .40 "رده‏بندى عبارت از قرار دادن چیزهاى شبیه در کنار یک دیگر".

- P} پاولین آترتون، مبانى نظامهاى خدمات اطلاعات ص286 ناشر مرکز اطلاعات و مدارک علمى ایران نشر{P .1373 از مهم‏ترین و مشهورترین رده‏بندى‏ها مى‏توان به رده‏بندى دیویى اشاره کرد. ایشان علوم را به ده رده تقسیم کرده و بعد از آن هر رده را به ده رده دیگر. به همین ترتیب و علت به رده‏بندى دهدهى شهرت گرفته است؛ بنابراین، مراجعه کننده هر رده انتخابى را که مى‏بیند مى‏تواند مفاهیم و یا کتاب مورد نظر خود را پیدا و از اتلاف وقت جلوگیرى کند.

ج: نمایه‏سازى‏

یکى دیگر از روش‏هاى اطلاع رسانى، روش نمایه سازى است. نمایه در لغت به معناى شکل و نمایش آمده و در اصطلاح به معناى "توصیف محتوایى اطلاعاتى مدرک در قالب واژه‏ها" و در- P} على آقابخشى، نمایه سازى همارا ص1 ناشر مرکز اطلاعات و مدارک علمى ایران نشر{P .1372 تعریف دیگر "فرایند شناخت و تعیین نشانه‏ها و توصیف‏گرها، سر عنوان‏هاى یک مدرک اطلاق مى‏شود که محتواى موضوع آن را مشخص کرده و نمایه شده به بازیابى مطالب اطلاعات معین کمک مى‏کند" و یا این که "نمایه سازى عبارت از یک رشته محل‏هاى دست‏یابى سازمان یافته که استفاده‏- P} پاولین آترتون، مبانى نظامها و خدمات اطلاعات ص296 ناشر مرکز اطلاعات و مدارک علمى ایران نشر{P .1373 کننده را از اطلاعات معلوم به اطلاعات اضافى ناشناخته راه‏نمایى مى‏کند".

- P} جنیفر راولى، نمایه سازى و چکیده نویسى ص84 ناشر سازمان مدارک فرهنگى انقلاب اسلامى نشر1374 چاپ اول.{P در یک مقایسه مى‏توان گفت که بین این سه شیوه نقاط مشترک اختلافى وجود دارد که در پى مى‏آید:

نقاط مشترک‏

الف: توجه به مفاهیم محدورى و مهم در این سه شیوه یک اصل است، چرا که هم نمایه ساز به دنبال نمایاندن مطالب اطلاعاتى است و هم چکیده نویس به دنبال خلاصه کردن مطالب و مفاهیم محورى است و هم رده‏بند، رده‏بندى مفاهیم محورى پى مى‏گیرد.

ب: دورى از چیزهاى حشو و مفاهیم غیر ضرورى از دیگر نکات مشترک این سه شیوه است؛ چرا که هم نمایه ساز فقط نکات مهم را مى‏نمایاند و هم رده بند فقط مفاهیم مهم را رده‏بندى مى‏کند و هم چکیده‏نویس از مفاهیم غیر ضرورى و الفاظ اضافى پرهیز دارد.

ج: سرعت در بازیابى اطلاعات، یک اصل دیگر براى این سه شیوه است چون هر سه این روش‏ها، جویاى بازیابى دقیق و سریع هستند.

نقاط ممتاز

نگاه یک چکیده‏نویس، به اطلاعات مدرک چکیده شده است؛ و به عبارت دیگر، یک چکیده‏نویس اطلاعات و مفاهیم مفید به مدرک را دنبال مى‏کند. و شخص جوینده با یک دسته اطلاعات چکیده شده مواجه مى‏شود و با انتخاب آن‏ها مى‏تواند به مطالب مدرک دست پیدا کند و قدرت انتخاب او محدود به مدرک چکیده شده است؛ پس اطلاع‏رسانى تا حدّ مدرک چکیده شده است.

امیا نگاه یک رده‏بند دقیقاً مقابل چکیده‏نویس است به این معنا که رده‏بند به مفاهیم به شکلى کاملاً استقلالى و انتزاعى نگاه مى‏کند تا بتواند به یک رده بندى دست پیدا کند؛ به همین علت نگاه او به مدرک صرفاً براى قرار دادن مفاهیم مدرک در یکى از طبقات به نحو خیلى کلى است و دیگر همانند یک چکیده‏نویس در قید مدرک نیست تا ناچار باشد جزئیات را مورد توجه قرار دهد؛ و به همین علت، شویه رده‏بندى، مورد توجه کتاب‏خانه‏ها قرار گرفته است و مدارک را به وسیله این شیوه طبقه‏بندى مى‏کنند؛ البته در خصوص رده‏بندى، این مطلب قابل ذکر است که هدف از رده‏بندى را منحصر در طبقه‏بندى مدارک کردن اشتباه است بلکه باید گرفت چیزى که بیش‏تر مورد توجه کتاب‏داران قرار گرفته است، چنان که بعضى از مؤلفان قائل هستند که این انحصار اشتباه است.

- P} على آقا بخشى، نمایه‏سازى همارا ص1 ناشر مرکز اطلاعات و مدارک علمى ایران نشر{P .1372 اما نگاه یک نمایه‏ساز هم به مفاهیم است و هم به مدارک، یه این صورت که نمایه‏ساز هم نگاه استقلالى و موضوعى به مفاهیم دارد، امّا نه فقط یک نگاه کلى و مى‏تواند به مفاهیم جزئى هم به عنوان یک موضوع نگاه کند، البته به شکل کاملاً مستقل از مدرک؛ بنابراین، مفاهیم جزئى مثل مفاهیم جزئى چکیده‏نویسى مى‏تواند براى یک نمایه‏ساز مهم باشد و حتى روش چکیده‏نویسى را مى‏تواند براى نمایه‏سازى به کار گیرد، امّا تنها راه براى نمایه‏ساز نیست.

و چکیده‏نویس و رده‏بندى مى‏توانند یک نوع نمایه باشند؛ امّا قطعاً تمام نمایه به این شیوه‏ها خلاصه نمى‏شود و اساساً یک نمایه ساز براى رسیدن به اطلاعات مجهول به دنبال توصیف اطلاعات است که براى این منظور از شیوه‏هاى رده‏بندى و چکیده‏نویسى هم استفاده مى‏شود. البته در بحث نمایه‏سازى به این مطلب به طور مفصل خواهیم پرداخت.

بنابراین، باید به نمایه‏سازى به عنوان کامل‏ترین شیوه در اطلاع رسانى نگاهى عمیق‏تر کنیم؛ به همین علت به این شیوه به طور مفصل خواهیم پرداخت.

وقتى در اصل نمایه سازى دقت مى‏کنیم در مى‏یابیم که یک نمایه ساز ابتدا باید مدرک را خوب درک و آن را تحلیل کند و با توجه به نیاز هر مجموعه‏اى به موضوع‏هاى فرعى بپردازد؛ بنابراین، حتماً نباید یک نمایه ساز همانند چکیده‏نویس به جزئیات هم توجه کند. در حقیقت چکیده‏نویس و چکیده‏ها نوعى نمایه هستند. بعد از این مرحله دو حالت وجود دارد یا نمایه ساز اصطلاحاتى را که قبلاً تهیه شده براى نمایش مطالب به کار مى‏برد و یا این که از هر واژه‏اى که بتواند اطلاعات را نمایش بدهد استفاده مى‏کند و یا این که از همان اصطلاحات در مدرک بهره مى‏گیرد "این بحث در مبحث زبان‏هاى نمایه‏سازى مطرح است که به آن خواهیم پرداخت". پس توجه نمایه ساز به موضوعات مدرک است و با توصیف، آن‏ها را نمایش مى‏دهد؛ و یا به عبارت دیگر، نمایه ساز به دنبال موضوع‏هاى مدرک و میان آن‏ها در قالبى فشرده است. پس زبان نمایه‏سازى یکى از اصول مهم به شمار مى‏آید.

زبان‏هاى نمایه سازى

چنان که قبلاً گفته شد زبان به عنوان وسیله‏اى براى انتقال مفاهیم و یکى از ابزارهابسیار مهم در اطلاع رسانى مطرح است چرا که این مبحث هم با بحث بازیابى اطلاعات ارتباط تنگاتنگ دارد و هم با بحث مهم اصطلاح‏نامه ارتباط دارد. در بعضى از تعریف‏ها آمده: "زبان نمایه‏سازى زبانى است که براى توصیف موضوع یا سایر جنبه‏هاى اطلاعات یا مدارک در نمایه به کار مى‏رود" و یا تعریف دیگر- P} جنیفر راولى، نمایه‏سازى و چکیده‏نویسى ص91 ناشر سازمان مدارک فرهنگى انقلاب اسلامى نشر1374 چاپ اول.{P مى‏گوید "زبان نمایه‏سازى به زبان ساختگى و قرار دادى اطلاق مى‏شود که براى مقاصد نمایه‏سازى به ویژه قابلیت بازیابى اطلاعات و مدارک به کار گرفته مى‏شود".

- P} على آقابخشى، نمایه‏سازى همارا ص9 ناشر مرکز اطلاعات و مدارک علمى ایران نشر{P .1372 زبان نمایه‏سازى را به دو دسته تقسیم کرده‏اند:

الف: زبان آزاد

نمایه‏سازى به زبان آزاد، شیوه‏اى است که در آن نمایه‏ساز آزاد است از هر واژه‏اى که بتواند اطلاعات مدرک را برساند، کمک بگیرد، خواه این واژه‏ها در مدرک باشد و یا خیر.

- P} جنیفر راولى، نمایه سازى و چکیده نویسى ص93 ناشر سازمان مدارک فرهنگى انقلاب اسلامى نشر1374 چاپ اول.{P بنابراین، نمایه ساز در این شیوه صرفا یک انتخاب کننده نیست بلکه در حدّ یک واضع اعتبار کننده هست. حال، اگر واژه‏ها از مدرک اصطیاد شده و در مدرک موجود باشند نمایه‏سازى به زبان طبیعى مشهور است.

- P} شوراى علمى اصطلاح‏نامه فرهنگى فارسى اصفا ص15 ناشر سازمان مدارک فرهنگى انقلاب اسلامى نشر {P .1374

ب: زبان مقید

نمایه‏سازى به زبان مقید شیوه‏اى که در آن نمایه‏ساز بعد از درک مدرک و موضوع باید واژه‏هایى و اصطلاحاتى را که از قبل تهیه و اعتبار و وضع شده براى موضوع مدرک انتخاب کند؛ بنابراین، نمایه ساز فقط قدرت انتخاب دارد و نه بیش‏تر و دیگران آزادى عمل در گزینش واژه را ندارد بلکه باید از فهرستى که در اختیار او است واژه مناسب را انتخاب کند و آن چه را در سیاهه واژگان موجود نیافت به گروه تصویب واژگان پیشنهاد نماید "مهم‏ترین موارد این دسته از زبان نمایه‏سازى مى‏شود از سر عنوان‏هاى موضوعى و اصطلاح‏نامه‏ها نام برد" بنا بر باید قبل از نمایه‏سازى لیستى از واژه‏ها تهیه شود تا بتوان به وسیله آن امر اطلاع‏رسانى را محقق کرد.

البته ریشه زبان‏هاى مقیّد "مهار شده" هم، همان زبان طبیعى است همان گونه که اساس اصطلاحات همان زبان طبیعى است. منظور از کنترل و مهار واژه‏ها به دو صورت امکان‏پذیر است: الف) کنترل‏- P} على آقابخشى، نمایه سازى و چکیده نویسى همارا ص9 ناشر مرکز اطلاعات و مدارک علمى ایران نشر{P .1372 رابطه بین واژه‏ها( در بحث اصطلاح‏نامه مى‏آید) ب) کنترل و مهار الفاظ واژه‏ها که بارزترین نمود آن در نظام رده‏بندى وجود دارد و مفاهیم به اعداد نمایه شده‏اند.

البته این دو شیوه در زبان نمایه‏سازى هر یک تنگناها و مزایایى دارند که اختصاراً بعضى از آن‏ها مورد توجه قرار خواهد گرفت.

مزایاى زبان طبیعى‏

از مزایاى زبان طبیعى مى‏توان به الف: گونه‏گونى واژه‏ها، به دلیل این که نمایه ساز آزاد است از هر واژه‏اى براى نمایه خود کمک بگیرد، و به همین علت ذخیره اصطلاحات به اندازه کرت مدارک تکثیر پیدا کرده است و دیگر نمایه‏ساز با کمبود اصطلاح مواجه نمى‏شود ب: همخوان بودن زبان نمایه با زبان مدرک، یکى دیگر از مزایاى این زبان است و دقیقاً زبان نمایه با زبان مدرک یکى است و دیگر اصطلاحى به دلیل نبود اصطلاح جاى‏گزین اصطلاح نزدیکش نمى‏شود و میان زبان مدرک و نمایه‏ساز هم سویى وجود دارد.

تنگناهاى زبان طبیعى‏

یکى از تنگناهاى این زبان از هم گسیختگى اصطلاحات و نمایه‏ها و دقیقاً نقطه مقابل نظام یافتگى زبان مهار شده است. این از هم پاشیدگى موجب مى‏شود تا مدخل ورودى به اطلاعات فقط از همان راه نمایه شده باشد؛ به عبارت دیگر، ما با شمارى از نمایه‏هاى تک مدخلى براى ورد به اطلاعات مواجه هستیم.

و از دیگر تنگناها مى‏توان به تکثر زبان اشاره کرد، چرا که در زبان طبیعى، زبان نمایه‏سازى استانداردى ندارد و وحدتى نمى‏توان بین نمایه‏ساز و جست‏وجوگر پیدا کرد؛ بنابراین، ما با عدم وحدت زبان نمایه‏ساز و زبانى که با منطق ماشین هم خوان باشد مواجه هستیم که این امر سرعت و دقّت در امر اطلاع‏رسانى را کاهش مى‏دهد.

مزایاى زبان مهار شده‏

از مزایاى زبان کنتر شده مى‏توان الف: نظام یافتگى و ایجاد وحدت و یکپارچگى میان اصطلحات را نام برد که این امر در بازیابى اطلاعات بسیار کارساز است چرا که در این زبان یکپارچگى ایجاد نمى‏شود، مگر به ایجاد روابط میان اصطلاحات (که نمود بارز آن در اصطلاح‏نامه است). بنابراین، بازیابى اطلاعات مى‏تواند از مدخل‏هاى گوناگونى صورت پذیرد و در واقع ما با نمایه‏اى روبرو هستیم که داراى اجزا و مدخل‏هاى گوناگونى است و در عین حال از یک وحدت و انسجام برخوردار است.

ب: وحدتى که میان زبان نمایه ساز و جست‏وجوگر پدید مى‏آید سرعت را در امر بازیابى اطلاعات به شکل قابل توجهى افزایش مى‏دهد. و گزینش اصطلاحات نظام‏مند مى‏شود و دیگر همانند زبان آزاد مبنایش سلیقه نیست بلکه منطوح است. و سلیقه در زبان آزاد مبناى همه اصطلاحات و در این زبان روابط بین اصطلاحات منطقى است که با اصول برنامه‏اى نرم‏افزارى که از یک نظام منطقى تبعیت مى‏کند سازگارى مناسبى دارد.

نظام‏هاى نمایه‏سازى‏

از جمله بحث‏هاى بسیار مهم در نمایه‏سازى، مبحث نظام‏هاى نمایه‏سازى است که این بحث در بازیابى اطلاعات تأثیر به سزایى دارد و در نمایه سازى تقسیم‏هایى پدید مى‏آورد.

در نمایه سازى دو نظام وجود دارد:

الف: نظام پیش همارا

در پیش همارا، نمایه‏ساز هنگام نمایه کردن، اصطلاحات را باهم ترکیب مى‏کند و در واقع مفاهیم به صورت بسیط نیستند و به شکل مرکب هستند.

ب: نظام پس همارا

در پس همارا نمایه‏ساز هنگام نمایه کردن هیچ گونه دخالتى در ترکیب واژه‏ها نمى‏کند و این کار در زمان بازیابى اطلاعات انجام مى‏شود.

- P} على آقابخشى، نمایه‏سازى همارا ص10 ناشر مرکز اطلاعات و مدارک علمى ایران نشر{P .1372 از مصادیق معروف گروه اول مى‏توان به سر عنوان‏هاى موضوعى و از مصادیق گروه دوم مى‏توان اصطلاح‏نامه‏ها را نام برد. هر یک از این دو گروه مزایا و نارسایى‏هایى دارند.

مزایا و تنگناهاى نظام پیش همارا

از مزایاى این نظام مى‏توان به دقت در امر بازیابى که یکى از مزایاى این نظام است نام برد، چون نمایه‏ساز مفاهیم را به شکل ترکیبى اخذ کرده است درست مثل مدرک؛ بنابراین، دیگر چیزى به عنوان ریزش کاذب وجود ندارد و یا اگر داشته باشد بسیار ناچیز است. در واقع نمایه‏ساز اصطلاحات مرکب را به عنوان مفهومى واحد مى‏نگرد و این سر عنوان‏ها را به جاى یک کل قرار مى‏دهد. البته نوع ترکیب اصطلاحات در این سیستم خاص مى‏تواند به صورت ترکیب‏هاى معکوس ارائه شود.

از نارسایى‏هاى نظام پیش همارا مى‏توان انعطاف ناپذیرى آن دانست؛ چرا که اصطلاحات مرکب هستند و هر قید اضافى این عدم انعطاف را افزایش مى‏دهد، و پویایى از اصطلاح سلب مى‏شود و نمایه‏ساز ناگزیر است براى هر حالتى و فرعى اصطلاحى را اخذ کند. با وجود این، اصطلاحات و ترکیبات محدود هستند و چه بسا حالت و اصطلاحى را اخذ نکند و هر چه ترکیبات در این اصطلاحات بیش‏تر باشد این امر نمود بیش‏ترى پیدا مى‏کند. منظور از پویایى این است که در زمان بازیابى مى‏توان از شیوه‏ها و ترکیبات متفاوت استفاده کرد. پس در نظام پیش همارا تمام ترکیبات اخذ مى‏شود که این امر کثرت محدودى از ترکیبات را، در صورت دقت و توجه به نکات یاد شده، پیش روى جست‏وجوگر قرار مى‏دهد. و این، محدود است به ترکیبات موجود.

مزایا و تنگناهاى نظام پس همارا

یکى از ویژگى‏هاى این نظام، انعطاف پذیرى و پویایى اصطلاحات در بازیابى است که مى‏توان از هر ترکیبى براى بازیابى بهره‏مند شد و قابلیت همارایى را تا حدى بالایى داراست و این، در سایه بسیط بودن مفاهیم است که قابلیت ترکیب با هر مفهوم دیگرى را براى خود حفظ کرده است؛ البته این امر نارسایى‏هایى را هم براى این نظام پدید مى‏آورد و آن کثرت در مدرک در زیر واژه است که موجب ریزش ناخواسته اطلاعات مى‏شود. به این دلیل که در تجریه اصطلاحات و یا همان پس همارا اصطلاح به صورت تجریه هست و سند ترکیب هم به هر یک از اصطلاح تجزیه شده عرضه مى‏شود؛ براى مثال، اگر فلسفه تاریخ پس همارا و تجزیه گردد، سند فلسفه تاریخ به هر یک از دو اصطلاح تجزیه شده داده مى‏شود و در جاى دیگر اگر تاریخ فلسفه هم تجزیه شود، سند تاریخ فلسفه هم به هر دو اصطلاح تجزیه شده "فلسفه" و "تاریخ" ارائه مى‏گردد که این امر در زمان بازیابى یکى از دو اصطلاح فلسفه تاریخ یا تاریخ فلسفه دیگرى هم بازیابى مى‏شود که به طور ناخواسته است و در اصطلاح به آن ریزش کاذب مى‏گویند؛ البته براى کاهش این معضل راه‏هایى چاره اندیشى شده، مانند روابط نحوى میان اصطلاحات تجزیه شده و یا رابطه هنتشها. بنابراین، هر ترکیبى در مرحله نمایه‏سازى دلیل پیش همارایى شدن اصطلاح است. با این توضیح، مى‏توان گفت که پیش همارایى اصطلاح و پس همارایى یک امر نسبى است به این صورت که اصطلاحى نسبت به ترکیبى پیش همارا و نسبت به ترکیبى دیگر پس همارا مى‏باشد و مى‏توان گفت که در نظام پیش همارا ما با فراوانى اصطلاحات مواجه هستیم و با ترکیبات محدود، ولى در نظام پس همارا ما با کمبود اصطلاح مواجه هستیم با فراوانى ترکیبات.

فصل دوم:

اصطلاح‏نامه‏

شاید این تصور پیش آید که چرا از میان نمایه‏ها، نمایه اصطلاح‏نامه را به عنوان یک مبحث برگزیده شده که بهترین علت مى‏تواند ویژگى‏هایى باشد که اصطلاح‏نامه از آن برخوردار است و با عث شده که اصطلاح‏نامه نسبت به دیگر نمایه‏ها ممتاز شود هم از لحاظ دقت و هم از لحاظ سرعت، که در این مقال بعضى از این ویژگى‏ها بررسى مى‏شود.

تعریف اصطلاح‏نامه‏

از اصطلاح‏نامه تعریف‏هاى گوناگونى شده که بعضى از آن‏ها در زیر مى‏آید:

"اصطلاح‏نامه زبان نمایه‏اى ساخت دار و کنترل شده‏اى که در نظام نمایه‏سازى بعد همارا از آن استفاده مى‏شود" و یا در تعریف دیگر "اصطلاح‏نامه از نظر وظیفه و کاکرد، وسیله‏اى است براى‏- P} على آقابخشى، نمایه‏سازى همارا ص27 ناشر مرکز اطلاعات و مدارک علمى ایران نشر{P .1372 سامان دادن به واژه‏ها و برگرداندن زبان طبیعى مدرک یا نمایه‏سازان و یا استفاده کنندگان به زبان کنترل شده سیستم، یعنى زبان اطلاعاتى است"

- P} همان ص{P .27 و یا در جایى دیگر گفته شده "اصطلاح‏نامه، واژگان زبان نمایه‏اى کنترل شده‏اى است که طبق اصول طورى سازمان یافته که روابط پیشین بین مفاهیم (نظیر اعم و اخص) را روشن مى‏سازد".

- P} درک آوستین، راهنماى تهیه و گسترش اصطلاح‏نامه یکزبانه ص9 ناشر مرکز اسناد و مدارک علمى ایران.{P شاید بتوان گفت که تعریف اول و سوم مکمّل یک دیگر هستند چرا ه تعریف اول ناظر به دو خصوصیت و ویژگى اصطلاح‏نامه است: الف) سازمند و مقیّد بودن زبان اصطلاح‏نامه که سر عنوان‏هاى موضوعى هم با اصطلاح‏نامه‏ها در این ویژگى مشترک هستند.

ب) بعد همارایى یا همان پس همارایى اصطلاح‏نامه است که در امر بازیابى دخالت دارد و سرعنوان‏ها از ان ویژگى برخوردار نیستند بلکه از جمله نمایه‏هاى پیش همارا محسوب مى‏شوند. امّا تعریف سوم، ویژگى سوم اصطلاح‏نامه را بیان مى‏کند.

ج)اصطلاح‏نامه به روابط پیشینى مفاهیم توجه دارد، و یا به عبارت دیگر به روابط منطقى بین مفاهیم مى‏پردازد و سرعنوان‏ها از این ویژگى برخوردار نیستند؛ امّا تعریف دوم ناظر به غایت اصطلاح‏نامه است که این غایت مشترک با سرعنوان‏ها نیز هست؛ در این جا به طور جداگانه هر یک از این خصوصیات و ویژگى‏ها مورد بررسى قرار مى‏گیرد.

الف: مقید بودن زبان اصطلاح‏نامه‏

چنان که در مبحث اول گذشت، مسئله زبان در نمایه‏ساى یکى از محورهاى اصلى به شمار مى‏آید که باعث به وجود آمدن روش‏هاى گوناگونى در نمایه شده است.

اصطلاح‏نامه‏ها از جمله نمایه‏هاى مهار شده شمرده مى‏شود در دو زمینه:

1- مهار الفاظ اصطلاحات:

گاهى اصطلاحات به شکل حروف و کلمات و گاهى به صورت اعداد و ارقام رائه مى‏شوند و یا هر اختصار و قرار داد دیگرى به دلیل این که تعیین الفاظ و زبان در اصطلاح‏نامه یک امر قرار دادى و جعلى است که به سیاست‏گذارى مرکز بستگى دارد که چه شیوه‏اى را پسندیده است.

2- مهار روابط اصطلاحات‏

بحث درباره روابط میان اصطلاحات به عنوان ویژگى دوم به طور جداگانه خواهد آمد؛ اما سامان دادن به اصطلاحات در اصطلاح‏نامه به این معنا است که مدخل‏هاى ورود به اطلاعات شناسایى شده و راه‏هاى رسیدن به یک مفهوم از راه مفهوم عام یا مترادف یا وابسته یا خاص، هر چند رابطه این مفاهیم یک رابطه منطقى به حساب مى‏آید و قرار دادن این روش براى رسیدن به اطلاعات مورد نظر از مسائل مهار شده اصطلاح‏نامه محسوب مى‏شود.

بنابراین، سامان دادن در اصطلاح‏نامه‏ها یک اصل بلکه جزء ماهیت آن‏ها است.

ب: روابط پیشنى و اصطلاح‏نامه‏ها

شاید بتوان گفت که بارزترین ویژگى اصطلاح‏نامه همین توجه به روابط پیشنى مفاهیم است که هیچ یک از نمایه‏ها این خصوصیت را ندارند. این که اصطلاح‏نامه به روابط پیشنى مفاهیم توجه کرده، ثمرات و منافعى دارد که شرح آن‏ها خواهد آمد؛ امیا پیش از آغاز بحث اصلى لازم به ذکر است که بحث پیشن و پسین در نمایه‏سازى در دو جا مطرح گردیده که عبارت‏اند از:

1- در بحث بازیابى اطلاعات و ترکیب اصطلاحات که اصطلاح‏نامه‏ها را از جمله نمایه‏هاى پس همارا هستند به این معنا ه ترکیب اصطلاحات در زمان بازیابى اطلاعات صورت مى‏گیرد نه قبل از ن ولى در سرعنوان موضوعى عکس اصطلاح‏نامه‏ها ترکیب اصطلاحات پیش از زمان بازیابى صورت گرفته است و به همین علت پیش همارا نامیده شده‏اند.

2- درباره روابط مفاهیم با یک دگیر در اصطلاح‏نامه‏ها به دلیل توجه به روابط مفاهیم با یک دیگر این سوال پیش مى‏آید که رابطه مورد توجه اصطلاح‏نامه‏ها به رابطه‏اى است، رابطه منطقى یا رابه نحوى و مدرکى.

1- روابط منطقى (روابط پیشنى)

براى درک صحیح روابط پیشین بین مفاهیم باید به روابط به طور جداگانه توجه شود، ولى پیش از هر چیز ذکر این مطلب ضرورى است که روابط میان مفاهیم باید در چارچوب منطق اطلاع‏رسانى و اصطلاح‏نامه باشد؛ به این معنا که باید روابط مفاهیم با اهداف اصطلاح‏نامه سازگار و براى نیل به اهداف اصطلاح‏نامه جنبه کاربردى داشته باشد؛ بنابراین، اصطلاح‏نامه و اصول و اهداف آن بر نفس این روابط مقدم است. و این روابط صرفاً وسیله‏اى براى رسیدن به اطلاع‏رسانى دقیق، مورد توجه قرار مى‏گیرند و خود به خود موضوعیتى ندارند و اگر روشى بهتر و دقیق‏تر براى اطلاع‏رسانى وجود داشته باشد قطعاً آن روش را اتخاذ مى‏کنیم. به هر روى، رابطه پیشنى، رابطه‏اى است حقیقى و منطقى بین مفاهیم که همیشه صادق هستند و قراردادى نیستند.

- P} محمدهادى یعقوب‏نژاد، در آمدى بر مبانى اصطلاح‏نامه ص64 ناشر مرکز مطالعات چاپ اول {P .1375

:11- رابطه هم ارز

رابطه هم ارز عبارت است از: "وقتى که دو یا چند اصطلاح، از لحاظ هدف‏هاى نمایه‏سازى به یک مفهوم اشاره دارند" وقتى به تعریف برگردیم و به دقت درباره‏اش فکر کنیم در خواهیم یافت که بیش‏- P} درک آوستین، راهنماى تهیه و گسترش اصطلاح‏نامه یکزبانه ص ظة ناشر مرکز اسناد و مدارک علمى ایران.{P از مترادفات را شامل مى‏گردد، بلکه هر آن چه از نظر نمایه‏سازى به یک مفهوم اشاره دارد بین آن‏ها رابطه هم ارز بر قرار است. از اهداف نمایه‏سازى دست یافتن آسان به اطلاعات است. و در این میان اگر دو مفهوم رابطه‏اى دارند که به یک مفهوم اطلاعاتى واحدى‏

اشاره دارند بین این دو مفهوم رابطه هم ارز براقرار شده است، حال مى‏تواند این ارتباط ترادفى که از اشکال اربعه منطق هست، باشد و مى‏تواند ترادف منطقى نباشد؛ ولى نگاهى به یک مفهوم اطلاعاتى‏- P} درک آوستین، راهنماى تهیه و گسترش اصطلاح‏نامه یکزبانه ص41 ناشر مرکز اسناد و مدارک علمى ایران.{P داشته باشند، مثل قبض و اقباض،ترى و خشکى که رابطه منطقى بین هر یک با دیگرى تباین است؛ حالى که نگاهشان به یک منبع اطلاعاتى است و این امر به دلیل وابستگى این مفاهیم با یکدیگر است، به صورتى که اطلاعات هر مفهوم مى‏تواند اطلاعات براى دیگرى هم باشد؛ به طورى که درک هر یک بدون دیگرى امکان‏پذیر نیست، و هر یک را مى‏توان به دیگرى اسناد داد؛ البته استفاده از شبه مترادف‏ها مباحثى دارد که در این مجال نمى‏گنجد.

:12- رابطه سلسله مراتبى‏

شاید بتوان گفت که یکى از روشن‏ترین و برجسته‏ترین روابط در اصطلاح‏نامه‏ها همین روابط سلسله مراتبى است که برهمان روابط منطقى تکلیه زده است. در واقع روابط سلسله مراتبى نگاهش به روابط طولى مفاهیم است و این رابطه عکس رابطه هم ارز هست که به رابطه تطبیقى مفاهیم توجه دارد؛ بنابراین، به دلیل طولى بودن این رابطه منطق حکم مى‏کند که این ارتباط به صورت عام و خاص باشد که در اصطلاح‏نامه به سه صورت خودنمایى مى‏کند:

الف: رابطه جنس و نوع ب: رابطه کل و جزء ج: رابطه موردى

:13- رابطه همبسته‏

وقتى به روابط میان مفاهیم در اصطلاح‏نامه توجه شود به نظر مى‏رسد تمام راه‏هاى رسیدن به اطلاعات براى یک اصطلاح‏نامه نویس اهمیت دارد، چه به کمک مفاهیم مترادف یا هم ارز و یا مفاهیمى که در طول مفهوم مطلوب قرار دارد؛ به عبارت دیگر، رابطه سلسله مراتبى. در روابط منطقى رابطه‏اى وجود دارد که از آن به تباین یاد مى‏شود حال آیا این رابطه هم مى‏تواند ما را در اصطلاح‏نامه ننگارى کمک کند یا خیر؟

پیش از این که درباره جواب این سوال دقت شود باید ابتدا مفهوم تباین روشن گردد. تباین رابطه‏اى بین دو مفهوم است که هیچ یک بر افراد دیگرى صادق نیست. اصطلاح‏نامه از این ارتباط هم براى رسیدن به اطلاعات استفاده مى‏کند به این صورت که گاه میان دو اصطلاح متباین رابطه‏اى به صورت تداعى معنایى وجود دارد و وجود هر یک، دیگرى را به ذهن مى‏آورد؛ البته این وابستگى نباید به گونه‏اى باشد که شبه مترادف برآن اطلاق شود.

اصطلاح‏نامه نیز از روابط هم ارز، سلسله مراتبى و همبسته براى رسیدن به اطلاعات بهره گرفته و یا به تعبیر دیگر، از مفاهیمى که در طول (سلسله مراتبى)و در عرض (وابستگى) و مترادف‏ها کمال استفاده را کرده است.

2- رابطه نحوى (رابطه پسینى)

رابطه دیگرى که در نمایه‏ها بین مفاهیم مى‏توان تصور کرد رابطه‏اى است که مدرک و متن بین دو مفهوم ایجاد مى‏کنند و این رابطه رابطه‏اى جعلى به جعل مدرک هست و به همین علت به تعداد- P} محمدهادى یعقوب‏نژاد، در آمدى بر مبانى اصطلاح‏نامه علوم اسلامى ص65 ناشر مرکز مطالعات دفتر تبلیغات اسلامى چاپ{P .1375 مدارک این روابط هم مى‏تواند متعدد شود؛ پس این روابط نمى‏تواند مستحکم باشند و فقط به همان مدرکى که این مفاهیم و موضوعات از آن‏ها اخذ شده‏اند مى‏توانند هدایت کنند. و آن چه اهمیت دارد مدرک است. عکس روابط پیشنى. سرعنوان‏ها از مصادیق بارز این رابطه هستند.

از فواید و نقیص‏هاى این دو نوع رابطه مى‏توان:

الف: در روابط نحوى اثرى از استحکام یافت نمى‏شود و تنها استحکام آن‏ها مدرک است؛ به همین علت هم باگونه هایى از روابط رو به رو است که این گونه‏گونى به سبب تنوعى است که در دیدگاه‏هاى صاحب آثار مدارک وجود دارد. و این مشکلى اساسى در امر اطلاع‏رسانى است؛ چرا که روابط به اندازه دیدگاه افراد جزئى و مختلف مى‏شوند و بالطبع با تکثر زبان در حیطه روابط مواجه خواهند شد.

ب: روابط نحوى مى‏تواند روابطى مناسب براى فهرست‏ها به حساب آید؛ چرا که خوصیت جزئى نگرى در این گونه روابط و وابستگى آن‏ها به متون مى‏تواند هدایت‏گر خوبى براى دست‏رسى به متون باشد.

ج: روابط نحوى هیچ گونه نگاهى به اصل موضوعات ندارد و به همین علت از روابطى که این موضوعات در جاى خودشان مى‏توانند داشته باشند، غافل است؛ پس روابط سلسله مراتبى در این گونه روابط اخذ نشده است؛ چون فقط بر اساس سیستم الفبایى مى‏توانند بازیابى شوند.

رده‏بندى، اصطلاح‏نامه‏

بعد از بررسى روابط سلسله مراتبى در اصطلاح‏نامه شاید مهم‏ترین مطلبى که باید مورد بررسى قرار گیرد، تعامل اصطلاح‏نامه و رده‏بندى است. اصطلاح‏نامه‏ها در پى اهداف اطلاع‏رسانى از رده‏بندى به خوبى بهره برده‏اند، و رده‏بندى یک شیوه براى اطلاع‏رسانى است و خود به خود موضوعیتى ندارد و اساساً یک اصطلاح‏نامه‏نویس به دنبال رده‏بندى علم نیست بلکه رده‏بندى مدخل‏ها نظر او را به خود جلب کرده است.

و محدوده استفاده از رده‏بندى در اصطلاح‏نامه از دو نظر مورد بررسى قرار مى‏گیرد:

نخست این که استفاده از رده‏بندى به مدخل‏ها و اصطلاحات بستگى دارد و نباید اصول اولیه اصطلاح‏نامه تحت الشعاع رده‏بندى قرار گیرد.

دوم این که نگاه اصطلاح‏نامه‏نویس به رده‏بندى یک نگاه استقلالى نیست بلکه صرفاً یک نگاه تبعى برا رسیدن به اهداف اصطلاح‏نامه است. و بیش از این نمى‏توان ان دو مطلب را دنبال کرد، چرا که هر یک از این دو مطالب فراوانى با خود دارد که باید به طور جداگانه و در مجالى کافى ارزیابى شود.

اصطلاح‏نامه و ترکیب‏

یکى از مباحث نشبتاً پیچیده در اصطلاح‏نامه اصطلاحات مرکب است.

اساساً اصطلاحات نمایه‏اى در اصطلاح‏نامه "به شکل اسم یا عبارت اسمى بیان مى‏شود. اصطلاح نمایه‏اى ممکن است بیش از یک کلمه باشد که در این صورت آن را اصطلاح مرکب مى‏خوانند" امّا- P} درک آوستین، راهنماى تهیه و گسترش اصطلاح‏نامه یکزبانه، ص8 ناشر مرکز اسناد و مدارک علمى ایران.{P اصطلاح مرکب در اصطلاح‏نامه چیست؟ "نوعى اصطلاح نمایه‏اى است که مى‏توان آن را از لحاظ واژه‏شناسى به اجزاى جداگانه تقسیم کرد و هر یک از آن اجزا را مانند یک اسم مستقلاً به عنوان اصطلاح نمایه‏اى به کار برد" و البته این ترکیب یا به صورت وصفى و یا به صورت اضافى مى‏آید.- P} همان ص{P .7 قاعده کلى، عدم ترکیب اصطلاحات در اصطلاح‏نامه است مگر در مواردى که احتمال انحراف در درک مطلب پیش بیاید.

- P} همان ص{P .27 بنابراین اصطلاحات یا به صورت مفاهیم بسیط ارائه مى‏شوند و یا مرکب و اصطلاحات مرکب شرایطى دارند که ذکر شد. حتى الامکان نباید مفاهیم را به صورت ترکیبى ارائه کرد و این که در اصطلاح‏نامه اصل، اخذ مفاهیم به صورت بسیط است و مرکب یک استثنا است به دو دلیل:

الف: ماهیت اصطلاح‏نامه چنان که در گذشته گفته شد از نظام‏هاى پس همارا است و ترکیب در اصطلاحات با پیش همآرایى سازگار است و با اصطلاح‏نامه ناسازگار. هر چه ممیزها به کانون افزوده شوند از پویایى اصطلاح در زمان بازیابى فرو خواهند کاست چرا که قدرت ترکیب در زمان بازیابى محدودتر مى‏شود؛ به همین علت، گوناگونى ترکیب‏ها نیز افزایش مى‏یابد؛ با وجود این، هم چنان اصطلاح‏نامه محدود به ترکیب‏هاى موجود است؛ ولى بسیط بودن اصطلاح در زمان بازیابى توان ترکیب را براى خود حفظ کرده و اصطلاح مى‏تواند ترکیب‏هاى متفاوتى را پذیرا گردد؛ بنابراین یک بازیابى راحت و دقیقى مى‏ماند که البته احتمال ریزش کاذب اطلاعات به دنبال پس همارایى اطلاعات نیز وجود دارد که در این خصوص راه‏کارهایى ارائه شده که در این مجال نمى‏توان به آن اشاره کرد و فرصتى دیگر مى‏طلبد، فقط باید به همین مطلب بسنده کرد که پس همارایى از ارکان و ماهیات اصطلاح‏نامه است و نباید از آن به دلایل مختلف به راحتى گذشت و این یکى از ویژگى‏هاى برجسته اصطلاح‏نامه با دیگر نمایه‏ها است؛ هر چند اصطلاح‏نامه گاهى ترکیب را پذیرفته که از استتثناها محسوب مى‏شود. بنابراین، هر چه اصطلاحات بسیط در اصطلاح‏نامه افزایش یابد گونه‏گونى اصطلاحات کم‏تر مى‏گردد و اسناد بیش‏تر، و بالعکس هر چه اصطلاحات مرکب بیش‏تر شود، گوناگونى در اصطلاح‏نامه بیش‏تر ولى اسناد کم‏تر.

ب: با ترکیب اصطلاحات به صورت پیش همارا جوینده اطلاعات در علم به یک انتخاب ناخواسته وادار و ناگزیر مى‏شود؛ به این صورت که مراجعه کننده در علم با ترکیب‏هاى ناخواسته مواجه و راه‏هاى رسیدن به مطالب براى او محدود مى‏شود که این امر با اهداف اطلاع‏رسانى و دست یافتن آسان به اطلاعات هم سویى ندارد و چه بسا جوینده متوجه این ترکیب‏ها و منظورشان نشود و به دل سردى وى از این کار بینجامد.

منابع و مآخذ

1- عباس حرّى، مرورى بر اطلاعات و اطلاع‏رسانى، ناشر کتابخانه س اول.1372

2- على آقابخشى، نمایه‏سازى همارا، ناشر مرکز اطلاعات و مدارک علمى ایران نشر.1372

3- درک آوستین، راهنماى تهیه و گسترش اصطلاح‏نامه یکزبانه، ناشر مرکز اسناد و مدارک علمى ایران، ویرایش دوم.

4- جنیفر راولى، نمایه‏سازى و چکیده‏نویسى ناشر سازمان مدارک فرهنگى انقلاب اسلامى نشر1374 چاپ اول.

5- شوراى علمى اصطلاح‏نامه، اصطلاح‏نامه فرهنگى فارسى اصفا، ناشر سازمان مدارک فرهنگى انقلاب اسلامى نشر.1374

6- محمدباقر مقدم، در آمدى بر رده‏بندى علوم، ناشر کتابخانه آیت الله مرعشى"ره" نشر1373 چاپ اول.

7- پاولین آترتون، مبانى نظام‏ها و خدمات اطلاعات، ناشر مرکز اطلاعات و مدارک علمى ایران نشر.1373

8- محمدهادى یعقوب‏نژاد، در آمدى بر مبانى اصطلاح‏نامه علوم اسلامى، ناشر دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه، چاپ اول.1375