نگاهى به اصطلاح نامه ها
- منتشر شده در یکشنبه, 18 دی 1390 00:00
- نوشته شده توسط واحد اخبار
نگاهى به اصطلاح نامه ها
محمّد فرح زاد
شوراى علمى اصطلاحنامه. اصطلاحنامه فرهنگى فارسى (اصفا). ویرایش یکم (تهران: سازمان مدارک فرهنگى انقلاب اسلامى, 1374), سى وهشت«638ص.
اصطلاح نامه که به انگلیسى (Thesaurus) نامیده مى شود, کتابى است حاوى لغات و تعبیرات مترادف و متقارب المعنى که به صورتى منطقى و معقول, طبقه بندى و تنظیم شده است تا مراجعه کننده بتواند به کمکِ آن, لغت یا لغاتِ مناسب براى بیانِ مفاهیم موردِ نظر خود را بیابد.(1)
برابرنهادهاى دیگرى نیز براى واژه اصطلاحنامه در متون کتابدارى و اطلاع رسانى و دیگر منابع, پیشنهاد شده است. مانند کنزالاصطلاح, گنج واژه, مجموعه اصطلاحات, واژگان نامه. بتازگى نیز در (فرهنگ علوم انسانى) اثر داریوش آشورى, براى این واژه عبارت (گنج واژه) پیشنهاد شده است.(2)
از دیدگاه زبان شناسى, این مرجع به ما کمک مى کند تا از میان مجموعه مترادفاتِ یک لغت یا عبارت, آنى را انتخاب کنیم که فکرِ ما را واضحتر و دقیقتر و رساتر بیان کند.
بنیادگذارِ اصطلاحنامه, پزشکى است از مردمِ انگلستان به نام (پیتر مارک راجِت1) که دانشمند و اهلِ قلم هم بود و مدتها دبیریِ انجمن سلطنتى انگلستان را بر عهده داشت. وى از اوایل قرن نوزدهم به فکر ابداع طبقه بندى مفاهیم و جمع آورى لغات مربوط به هر مقوله افتاد. مواد اثرِ او بتدریج طى نیم قرن فراهم شد و او سرانجام, در سال 1852 کتابِ خود را با عنوان (گنجینه لغات و عبارات انگلیسى)2 منتشر کرد. این کار بدیع, چنان مورد توجه اهل علم و ادب قرار گرفت که در زمان حیات خود مصنف چند بار تجدید چاپ شد.(3)
در آغاز سده بیستم با پیشرفت علم اطلاع رسانى این اصطلاح به این شاخه از دانش راه یافت و با معنا و کاربرد کاملاً تازه اى مورد استفاده قرار گرفت. مواد علم اطلاع رسانى از اصطلاحنامه, مجموعه اى مشتمل بر واژه ها و اصطلاحات و حتى اطلاعاتى درباره حوزه خاصى از معرفت بشر است, یا مجموعه اصطلاحات نظام یافته اى است که بین آنها روابط خاصى ـ که بدان اشاره خواهد شد ـ برقرار شده باشد.
در واقع اصطلاحنامه هر رشته, مجموعه اصطلاحاتى است که بین آنها روابط معنایى3, رده اى4, یا سلسله مراتبى5 برقرار شده و توانایى آن را دارد که موضوع آن رشته را با تمام جنبه هاى اصلى, فرعى و وابسته در هیأتى نظام یافته و به قصد ذخیره و بازیابى اطلاعات و مدارک و مقاصد جنبى دیگر, عرضه کند.(4)
پس در کتابدارى و اطلاع رسانى, اصطلاحنامه یکى از ابزارهاى کنترل کتابشناختى است که به یارى آن در نظامهاى نمایه سازى پس همارا مى توان مدارک و اسناد را مرتب و طبقه بندى کرد. در حقیقت این اثر برساخته از یک نوع زبان ساختگى است که نمایه سازان, در برگردان زبان طبیعى مدارک و اسناد, از آن استفاده مى کنند.
این تعاریف, با مرورى که بر متون مربوط به کتابدارى و اطلاع رسانى صورت گرفت استخراج شد, که کارکرد اصلى اصطلاحنامه ها را روشن مى کند.
در ساختار اغلب اصطلاحنامه ها میان توصیفگرهاى آن روابط تشابه و ترادف, اعم و اخص و وابسته برقرار شده است. این قبیل منابع به نحوى ساخته مى شود که بتواند در نمایه سازى, محتواى مدارک یا دیگر داده هاى مجموعه اى را بازنماید.(5)
بر طبق استاندارد (ANSI239-1950) اصطلاحنامه مجموعه اى از واژه ها و عباراتى است که روابط سلسله مراتبى, مترادفات, وابستگیها و دیگر روابط موجود بین مفاهیم را ارائه مى کند; هدف چنین مجموعه اى ایجاد واژگانى استاندارد براى ذخیره سازى و بازیابى اطلاعات است.(6)
استاندارد دیگرى, اصطلاحنامه را واژگان زبان نمایه اى کنترل شده اى تعریف کرده است که طبق اصول, طورى سازمان یافته که روابط پیشین بین مفاهیم (نظیر اعم و اخص) را روشن مى سازد.(7)
چون در (اصطلاحنامه فرهنگى فارسى) اشاره چندانى به پیشینه اصطلاحنامه نویسى در ایران نشده است, از این رو در اینجا به ترتیب تاریخى, اصطلاحنامه هاى فارسى معرفى مى شود:
الف ـ اتحادیه بین المللى مراکز مدارک (فید); یونسکو, اصطلاحنامه علم اطلاع رسانى و دکومانتاسیون, ترجمه محمّد حسین دانشى و عبدالحسین آذرنگ (تهران: مرکز اسناد فرهنگى آسیا, 1357), 137ص.
نخستین اصطلاحنامه به زبان فارسى در حوزه تخصصى به منظور تنظیم و طبقه بندى مدارک و آشنایى با واژگان این حوزه چاپ و منتشر شده است.
ب ـ ژان ویت, اصطلاحنامه توسعه فرهنگى 0فارسى, انگلیسى, فرانسه), برگرداننده: ناصر پاکدامن (تهران: مرکز اسناد فرهنگى آسیا, 1358), 296ص.
اصطلاحنامه حاضر در اصل به منظور ایجاد نظام اطلاع رسانى فرهنگى به سفارش شوراى اروپا به دو زبان انگلیسى و فرانسوى تهیه شده بود.
ج ـ ژان ویت, اصطلاحنامه توسعه و عمران, ترجمه هوشنگ ابرامى (تهران: بى تا, بى نا, تکثیر محدود)
این اصطلاحنامه براساس سفارش (سازمان برنامه و بودجه ایران) براى ذخیره و بازیابى مدارک مربوط به حوزه اقتصاد توسعه و عمران ترجمه شد, که متأسفانه تاکنون منتشر نشده است و نسخه هایى از آن به صورت دستنوشت در کتابخانه ها مورد استفاده قرار مى گیرد.
د ـ جین آچسن, اصطلاحنامه فرهنگ, ارتباطات و اطلاعات, ترجمه عباس حرّى و عبدالحسین آذرنگ (تهران: دفتر پژوهشهاى فرهنگى, تاریخ مقدمه 1369) 260ص (آماده چاپ و نشر).
این اصطلاحنامه براساس نیازهاى اطلاع رسانى فرهنگى و برمبناى سه بخش از اصطلاحنامه یونسکو, ترجمه و تدوین شده است. اولین کتابشناسى چاپى که این اصطلاحنامه بر روى آن آزمایش شد, (کتابشناسى اطلاعات و ارتباطات) از نگارنده این سطور است.
هـ ـ یونسکو, اصطلاحنامه نما (نظام مبادله اطلاعات علمى ـ فنى), ویرایش اول (تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمى ایران, 1375ق) 897«80ص. این مجموعه بر مبناى اصطلاحنامه کلان علمى و فنى اسپاینز (SPINES) فراهم آمده و شامل دو بخش است: 1) متن اصلى اصطلاحنامه به فارسى; 2) نمایه انگلیسى ـ فارسى توصیفگرها. متأسفانه این اصطلاحنامه به دلیل ترجمه صرف, تا حدى فرهنگِ بسته است و بیشتر به فرهنگ لغات کنترل شده اى شبیه است که روابط میان اصطلاحات را نیز نشان مى دهد. پوشش موضوعى این اصطلاحنامه متون علمى, فنى و اقتصادى ـ اجتماعى توسعه را در بر مى گیرد.
اصطلاحنامه هاى دیگرى در سازمانهاى دست اندرکار نمایه سازى و نگهدارى اسناد و مدارک, در شرف تدوین و استفاده است. از جمله (اصطلاحنامه علوم قرآنى), کار حوزه علمیه قم که به پژوهشهاى قرآنى و آثار مرتبط با آن اختصاص دارد و بخشى از اصطلاحنامه کلان علوم اسلامى است. در کنگره کاملیس4 (تهران, 29ـ31 خرداد 1374) به نحوه تدوین و ساختار آن به طور مشروح اشاره شد.(8)
همچنین بخشهاى اقتصاد و مدیریت اصطلاحنامه کلان یونسکو به منظور ذخیره و بازیابى مدارک در مؤسسه مطالعات و پژوهشهاى بازرگانى ترجمه شده است و مورد استفاده سایر مراکز اطلاع رسانى قرار مى گیرد.
از آن جا که اصطلاحنامه هاى خارجى بر مبناى نیازهاى فرهنگى و علمى وابسته به خود پایه ریزى مى شوند, پس نیاز به تدوین اصطلاحنامه هایى مى رود که شامل واژه ها, اصطلاحات و تعبیرات رایج در متون فرهنگى ایران باشد و تطابق معنایى و لفظى بیشترى با اصطلاحات روزمره پیدا کند.
در پاسخ به این ضرورت, سازمان مدارک فرهنگى انقلاب اسلامى ویرایش اول (اصطلاحنامه فرهنگى فارسى) (اصفا) را به جامعه فرهنگى ایران عرضه کرد. پدیدآورندگان این اثر به ترتیب ظهور نامشان در صفحه هاى عنوان و سنجش همکاران ویرایش اول, از این قرار است: 1) دبیر شوراى علمى اصطلاحنامه: فریبرز خسروى; 2) اعضاى شوراى علمى اصطلاحنامه: فیروزه برومند, دکتر عباس حرّى, دکتر مهرانگیز حریرى, مهندس محمد حسین علیمحمدى, عبداللّه ناصرى طاهرى; 3) کارشناسان: نرگس قدیمى, ملیحه کرباسیان, فریبا ارشد; 4) همکاران این ویرایش در حوزه آموزش و پرورش: دکتر خسرو باقرى, دکتر على اکبر شعارى نژاد, دکتر بهرام محسن پور; در حوزه ارتباطات: دکتر مهدى محسنیان راد; در حوزه اقتصاد: دکتر سبحانى, دکتر عبدالناصر همتى; در حوزه جامعه شناسى: دکتر عماد افروغ, على انتظارى, دکتر محمد توکل, کاووس سید امامى, دکتر منوچهر محسنى; در حوزه جغرافیا: دکتر حسین شکویى, دکتر محمودى, دکتر رضا مقدم; در حوزه روان شناسى: دکتر خسرو باقرى, مصطفى تبریزى; در حوزه کتابدارى و اطلاع رسانى: عبدالحسین آذرنگ, شیرین تعاونى, فاطمه رهادوست, دکتر ماندانا صدیق بهزادى, کامران فانى, غلامرضا فدایى عراقى.
این کوشش پس از نشستهاى علمى بسیار از سال 1370 در باب ضرورت تدوین چنین اصطلاحنامه اى, بالاخره به ثمر رسید. مواد این اثر با بهره گیرى از بانک اصطلاحات موجود در سازمان مدارک فرهنگى انقلاب اسلامى که شامل اصطلاحات رایج در اصطلاحنامه هاى انگلیسى, اصطلاحنامه توسعه فرهنگى آسیا, و نیز اصطلاحات وضع شده در مرکز اسناد فرهنگى آسیا, به علاوه تجربه اى که از سال 1361 نسبت به تدوین مقاله نامه هاى خاص فرهنگى به دست آورد.6 ـ که حاصل آن نمایه سازى یکصد و هفتاد هزار مقاله بوده است ـ تحقیق و تدوین گردید.
این اصطلاحنامه در قطع رحلى و ویرایش اول فعلاً به صورت تکثیر محدود و فتوکپى به بهاى 30000 ریال در دسترس علاقه مندان و نمایه سازان قرار گرفته است. مقدمه این اصطلاحنامه حاوى نکات بسیار جالب در باب اصطلاحنامه ها (به طور کلى), تفاوت میان اصطلاحنامه و سرعنوانهاى موضوعى و نیز تاریخچه تدوین, دستورالعمل استفاده و سایر اطلاعات ضرورى درباره این اصطلاحنامه خاص است. استفاده کنندگان از این مجموعه پیش از کار با آن باید از محتویات مقدمه آگاه شوند.
آنگاه متن اصطلاحنامه آغاز مى شود که شامل: ساختار رده اى اصطلاحنامه, نمایه الفبایى اصفا, نمایه سلسله مراتبى اصفا, نمایه گردشى اصفا و بالاخره منابع اصطلاحات مى شود. در این مجموعه, تعداد 3417 اصطلاح در این ویرایش آمده است. پوشش موضوعى این جلد, همان طور که در شرح پدیدآورندگان اشاره شد, از این قرار است: 1ـ آموزش و پرورش; 2ـ ارتباطات; 3ـ اقتصاد; 4ـ جامعه شناسى; 5 ـ جغرافیا; 6 ـ روان شناسى; 8 ـ کتابدارى و اطلاع رسانى. در ویرایش آینده احتمالاً حوزه هاى ادبیات و زبان شناسى, پژوهش, تاریخ, حقوق, دین, علوم سیاسى, فلسفه و عرفان, مدیریت, هنر و فرهنگ درج خواهد شد.
شیوه تنظیم اصطلاحات براساس سهولت استفاده, به چهار صورت ذیل آمده است: ساختار رده اى, که کلیه توصیفگرهاى هر حوزه با تعیین نوع رابطه آنها با دیگر اصطلاحات, مشخص شده اند. نمایه الفبایى که کلیه توصیفگرها و غیر توصیفگرها مطابق حروف الفبا مدخل قرار گرفته اند و اصطلاحات اعم و اخص و یا مرتبط هر یک مشخص شده است. غیرتوصیفگرها نیز به توصیفگرها ارجاع داده شده اند. ضمناً یادداشتهاى دامنه نیز فقط در این نماد ظاهر شده است. نمایه سلسله مراتبى, مجموعه اصطلاحاتى است که در ساختار رده اى, یک نظم سلسله مرتبه اى را تشکیل داده اند. در این نمایه, اعم ترین اصطلاح, مدخل قرار گرفته و به ترتیب حروف الفبا آمده است. نمایه گردشى, در این نمایه, کلیه واژه هاى توصیفگر و غیر توصیفگر, مدخل قرار داده شده است و شماره هر اصطلاح مقابل آن آمده و غیر توصیفگرها به شماره توصیفگرهاى مربوط ارجاع داده شده است.
در زمینه ارزشیابى یک اصطلاح, پیش از ورود آن به اصطلاحنامه باید تدابیرى اتخاذ شود. از جمله, تدوین کننده باید روابط مابین اصطلاح جدید و سایر اصطلاحات وجود در سلسله مراتب مربوط را مورد بررسى قرار دهد. به عبارت دیگر, باید قبل از پذیرفتن یک اصطلاح, مراجع ذیل را مورد بازبینى قرار داد: 1) لغتنامه ها و دایرةالمعارفهاى فنى استاندارد; 2) اصطلاحنامه هاى موجود; 3) طرحهاى رده بندى; 4) نمایه هاى نشریات و چکیده نامه ها; 5) راهنماهاى جارى و متون درسى; 6) متخصصان موضوعى بویژه آنان که با نمایه سازى و دکومانتاسیون آشنایى دارند.(9)
بر این اساس, تهیه کنندگان (اصطلاحنامه فرهنگى فارسى (اصفا)) حتى الامکان از منابع لازم (فارسى و انگلیسى) موجود و نظرهاى متخصصان موضوعى استفاده کرده اند. از بیش از یکصد مأخذ فارسى اعم از متون درسى, فرهنگهاى لغت, دایرةالمعارفهاى موضوعى, فهرستگانها, نمایه نامه ها, سالنامه ها, نشریات ادوارى, سرعنوانهاى موضوعى و اصطلاحنامه هاى موجود بهره جسته اند. همچنین از معتبرترین منابع خارجى شامل (اصطلاحنامه یونسکو) (اصطلاحنامه توسعه فرهنگى) اثر ژان ویت, (رده بندى دهدهى دیویى), (فرهنگ آکسفورد) و (سرعنوانهاى موضوعى کتابخانه کنگره) کمال استفاده را برده اند. به عنوان نمونه در ساختار رده اى حوزه ارتباطات, شیوه کار و ترتیب ورود اصطلاحات, برگرفته از بخش ارتباطات (اصطلاحنامه یونسکو) اثر جین آچسن است. البته تغییراتى متناسب با متون و نوشتارهاى فارسى و نیازهاى مخاطبان این رشته در ایران به عمل آمده است, مثل باز کردن مدخل حقوق ارتباطات به جاى قوانین و مقررات ارتباطى که تحت آن, مسائل مربوط به حقوق مؤلفان و مصنفان آثار فکرى منعکس شده است.
همچنین رایزنى مؤثرى با متخصصان موضوعى در هفت حوزه تحت پوشش صورت گرفته است که تغییرات ایجاد شده مطابق ذوق و سلیقه و براساس مباحث مطرح شده در آن زمینه خاص, نتیجه این رایزنى است.
این اصطلاحنامه براساس نرم افزارهاى موجود قابلیت روزآمد شدن را نیز دارد و در آینده با تکمیل و افزودن دیگر مباحث فرهنگى مى تواند خلأ چنین ابزارهاى کنترل کتابشناختى را در ایران پر نماید.
مآخذ
1. مصطفى ذاکرى, (گنج واژه). نامه فرهنگستان, ش4 (زمستان 1374), ص56.
2. داریوش آشورى, فرهنگ علوم انسانى: انگلیسى ـ فارسى (تهران: نشر مرکز, 1374), ص381.
3. مصطفى ذاکرى, ص62.
4. اتحادیه بین المللى مراکز مدارک (فید); یونسکو, اصطلاحنامه علم اطلاع رسانى و دکومانتاسیون, ترجمه محمد حسین دانشى و عبدالحسین آذرنگ (تهران: مرکز اسناد فرهنگى آسیا, 1357), ص1و2.
5. دومینیک سن ویل, راهنماى نمایه سازى مدارک و گسترش اصطلاحنامه توسعه فرهنگى در کشورهاى آسیا, ترجمه عبدالحسین آذرنگ (تهران: مرکز اسناد فرهنگى آسیا, 1356), ص22.
6. رابرت فاگمن, تحلیل موضوعى و نمایه سازى: مبانى نظرى و توصیه هاى عملى, ترجمه على مزینانى (تهران: کتابخانه ملى جمهورى اسلامى ایران, 1374), ص191.
7. درک آوستین, پیتر دیل, راهنماى تهیه و گسترش اصطلاحنامه یکزبانه, ترجمه عباس حرّى (تهران: مرکز اسناد و مدارک علمى ایران, 1365), ص9.
8. یعقوب نژاد, (اصطلاحنامه علوم اسلامى تلاشى در جهت هماهنگى بازیابى اطلاعات), ارائه شده در چهارمین کنگره بین المللى کتابداران و اطلاع رسانان مسلمان, کاملیس4 (تهران, 29ـ31 خرداد 1374).
9. درک آوستین, پیشین, ص80.
1. Peter Mark Roget.
2. Thesaurus of the English words and pharases.
3. Semantic Relations.
4. Classified Relations.
5. Hierarchical Relations.
6. در این زمینه, ر.ک: فهرست مقالات جنگ تحمیلى در مطبوعات جمهورى اسلامى ایران, 5ج; دوره اول: فهرست مقالات انقلاب اسلامى در مطبوعات ایران, دوره دوم: فهرست مقالات در مطبوعات انقلاب اسلامى ایران, دوره پنجم: فهرست مقالات فارسى در مطبوعات جمهورى اسلامى ایران, و از دوره دهم فهرست مقالات فرهنگى در مطبوعات ایران منتشر شده است.
