اخلاق فن آوری اطلاعات
سرمقاله
اخلاق فن آوری اطلاعات
محسن جوادی
پژوهشهای اخلاقی دامنه گسترده ای دارند که مهم ترین آنها به شرح زیر است
الف ـ برخی از پژوهشهای اخلاقی درباره توصیف و تبیین پدیده اخلاقی به عنوان یک امر واقع است و بیشتر جنبه تجربی دارد. گستره این نوع تفکر اخلاقی زیاد است و از مطالعات مردم‌شناسی گرفته تا مباحث روان‌شناختی درباره عامل اخلاقی یعنی انسان را دربر می‌گیرد.
ب ـ برخی از این پژوهشها به صورت تفکر هنجاری است که برای یافتن خوبی و بدی اعمال و حالت‌های آدمی صورت می‌گیرد. دایره شمول تفکر هنجاری در اخلاق چنان گسترده است که از احکام جزئی مانند این که "انجام این عمل خاص در فلان ساعت خاص خوب است" تا این که "معیار خوبی یک عمل سود و منفعتی است که می‌رساند" را در بر می گیرد.
ج ـ تفکر تحلیلی که بیشتر جنبه فرااخلاقی دارد و بدون آنکه درباره خوبی و بدی عمل یا حالتی خاص موضع‌گیری کند به صورت درجه دوم درباره مفاهیم به کار رفته در جملات اخلاقی بحث و بررسی می‌کند. معناشناسی جملات اخلاقی مانند اینکه معنای خوب در جمله "عدالت خوب است" چیست؟ بخش مهمی از این نوع تفکر فرااخلاقی را تشکیل می دهد.البته مباحث مهم دیگری مانند اینکه ما چگونه می‌توانیم از خوبی و بدی یک عمل اطلاع پیدا کنیم (معرفت شناسی اخلاقی) هم جزء مباحث فرااخلاق است. به علاوه برخی مسائل مانند تعریف مسئولیت اخلاقی و شرایط تحقق آن مانند آزادی اراده هم جزء مباحث این دسته است. این مباحث معمولاً با نام فرااخلاق (Meta-Ethics) معروف است.
درباره دامنه مسائل فلسفه اخلاق (Ethics) اختلاف وجود دارد. برخی معتقدند چون فلسفه اخلاق مانند فلسفه های مضاف دیگر معرفت درجه دوم به حساب می آید و عبارت است از تامل فلسفی درباره اخلاق پس باید از ورود در مباحث اخلاقی درجه اول و اتخاذ موضع اخلاقی اجتناب کند. از این‌رو، به نظر اینها مسائل فلسفه اخلاق محدود به مسائلی است که در فرااخلاق (نوع سوم تفکر اخلاقی) بحث می شود. اما یک دیدگاه سنتی‌تر دامنه مسائل فلسفه اخلاق را عام‌تر می‌داند و برخی از انواع تفکر هنجاری (مانند یافتن معیار خوب و بد و درست و نادرست ) را هم جزء مباحث فلسفه اخلاق به شمار می‌آورد. این نوع از تفکر هنجاری که درصدد یافتن اصل الاصول ارزش‌های اخلاقی است در اصطلاح نظریه اخلاقی (Ethical Theory) نامیده می‌شود و جزء مهمی از فلسفه اخلاق است. البته بی‌تردید ورود در احکام جزئی‌تر و یا حتی در اصول میانی اخلاق، کار فلسفه اخلاق نیست. اصول اخلاقی بیشتر در شاخه خاصی از پژوهش های اخلاقی که اخلاق حرفه نامیده می‌شود بررسی و در قالب کدهای اخلاقی ارائه می شود. کدهای اخلاقی سازمان ها و حرفه ها که به عنوان الگوهای راهنمای عمل در یک سازمان یا حرفه پذیرفته می شوند مجموعه ای از قواعد الزامی و غیر الزامی اند که برای تقویت رفتار اخلاقی کارکنان یک سازمان یا افراد درگیر در یک حرفه تنظیم می شوند. توجه به این نکته مهم است که شاخه های دیگری از پژوهش اخلاقی وجود دارد که به نام های مختلف مانند اخلاق زیست محیطی، اخلاق مهندسی، اخلاق فناوری اطلاعات و... تحت عنوان جامع اخلاق کاربردی قرار میگیرند. در اخلاق های کاربردی بسته به پیچیدگی موضوع مورد بحث گاهی علاوه بر مباحث مربوط به اخلاق حرفه یا کدهای رفتاری خاص، مسایل عمیق تری که جنبه انتزاعی و فلسفی دارد هم مورد بحث قرار می گیرد. اخلاق فناوری اطلاعات یکی از همین دسته اخلاق های کاربردی است که علاوه بر تعیین اصول اخلاقی مربوط به فعالیت های فناوری اطلاعات بحث و بررسی مباحث عمیق تری مانند: مساله حریم خصوصی و گستره آن، مالکیت معنوی و دامنه آن، گمنامی و تاثیر منفی یا مثبت آن بر رفتار اخلاقی فرد ، نقش فنآوری اطلاعات در بسط دانش و عدالت اطلاعاتی و نیز در توسعه آزادی های مدنی و ... را هم مورد نظر قرار می دهد. فعالیت های متنوع و مختلف در فضای مجازی مانند مکاتبات الکترونیکی، مشارکت در شبکه های اجتماعی، گفت وگوهای آنلاین، تحقیق و پژوهش و ... همگی جز اجتناب ناپذیری زندگی واقعی در دنیای جدید است . نامگذاری جامعه جدید به جامعه اطلاعاتی کاملا درست و بر اساس توجه به همین واقعیت مهم است که قدرت و ثروت در جوامع امروزی کاملا به اطلاعات بستگی دارد که آن هم در گرو بسط و توسعه فعالیت های فناوری اطلاعات است. اگر چه فرهیختگان کشور ما ایران در راستای استفاده از فضای مجازی و پرداختن به انواع فعالیت های فناوری اطلاعات گامهای مهمی برداشته اند ولی با توجه به این که جامعه ایرانی در سند چشم انداز بیست ساله کشور، جامعه ای دانایی محور و دانش بنیان تعریف شده است، ضرورت بسط و توسعه استفاده از فناوری های جدید اطلاعاتی به ویژه اینترنت، کاملا آشکار است. اما توسعه کاربری فضای مجازی اگر بدون توجه به جنبه های اخلاقی و به ویژه اخلاق دینی باشد، نه فقط به هدف خود یعنی ایجاد جامعه دانایی محور نخواهد رسید، بلکه اساس جامعه به ویژه خانواده را هم ویران خواهد ساخت. با توجه به همین نکته است که بسیاری از کشورها حتی کشورهائی با حاکمیت غیر دینی و یا با ملت غیر دینی هم به ضرورت کاربری اخلاقی فناوری اطلاعات پی برده اند. اگرچه برخی از دستاوردهای آنها برای جامعه ما هم قابل استفاده است اما با به توجه به مبنای غیر دینی آن ساز و کار ها ، به ویژه آنکه تصور درست و عمیقی از اخلاق آنگونه که در تفکر دینی است ندارند، ضرورت توجه به راه حل های بومی برای معضلات اخلاقی ناشی از امکانات جدید عمل در فضای مجازی روشن است. شورای عالی اطلاع رسانی کشور که یکی از نهادهای مسؤول در خصوص سالم سازی فعالیت های کاربران در فضای مجازی است، پروژه ای را به گروه فلسفه اخلاق دانشگاه قم واگذار کرد که به موجب آن ابتدا منابع اصلی پژوهش در قلمروی اخلاق فناوری اطلاعات اعم از کتاب، مقاله و اسناد مختلف بین المللی جمع آوری و سپس برخی از آن ها که جنبه اطلاع رسانی بیشتری دارند به زبان فارسی ترجمه گردد و در اختیار کاربران اینترنت قرار گیرد. اما کار اصلی این پروژه توجه به ظرفیت های اخلاقی در فرهنگ اسلامی است که با توجه به آن بتوان مقدمات تنظیم یک سند فرامنطقه ای در اخلاق فناوری اطلاعات را آماده کرد .در اینجا درصدد گزارش کامل پروژه مذکور نیستم و امیدوارم مجموعه ی دستاورد های آن به زودی از طرف دبیرخانه شورای اطلاع رسانی کشور منتشر شود.
