روانشناسی و اخلاق
عوامل موثر بر تحول اخلاقی
نویسنده: مسعود آذربایجانی
صفحه 36 الی 41 نسخه چاپی
اشاره:
روح و روان آدمی، از جمله موضوعات مهمی بوده است که از دیرباز، ذهن اندیشمندان و متفکران را به خود مشغول کرده است. نتیجه آن نیز ارائه یک دسته نظریات روان‌شناسانه است که در بستر زمان دچار تغییر و تحول شده است؛ به طوری که این تحولات در شرایط فعلی نیز به نحو مبنایی ادامه دارد. از طرف دیگر، منابع دینی ما سرشار از معارف روان‌شناختی انسان است که متاسفانه تاکنون ـ به رغم تلاش‌هائی که صورت گرفته ـ به جامعه ارائه نشده است. بر این اساس، لازم است ضمن ارائه معارف ناب اهل بیت علیهم‌السلام در این زمینه، مقایسه‌ای هم با آن مکاتب داشته باشیم. برای نیل به این مقصود، از وجود جناب حجت الاسلام والمسلمین دکتر مسعود آذربایجانی عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه که در هر دو زاویه دارای تخصص ویژه‌ای هستند بهره گرفتیم.
امیدواریم این، باب خیری باشد تا در شماره‌های بعدی در یک باب مستقل، به آن بپردازیم. در این شماره عوامل مؤثر بر تحول اخلاقی را بررسی خواهیم کرد.
روانشناسی در جایگاه «مطالعه علمی رفتارها و فرایندهای روانی انسان»1، می‌تواند فضایل و رذایل اخلاقی را نیز از حیث واقعیت روان‌شناختی آن‌ها در انسان بررسی کند و رفتارهای متناسب با آن‌ها را کاوش نماید و به توصیف، تبیین و حتی پیش بینی‌های علمی‌دست یازد.
برخی پرسش‌های قابل بحث در این حوزه عبارتند از: آیا انسان به لحاظ روان‌شناختی، قدرت انتخاب و اختیار برای انجام فعل اخلاقی دارد؟ آیا رفتارهای ما همگی خود محور آن است؟ آیا خودگرایی روان شناختی بر ما حاکم است؟ اراد? اخلاقی و وجدان اخلاقی در انسان چگونه قابل تبیین است؟ تفاوت‌های روانی افراد چگونه بر افعال اخلاقی تأثیرگذار است؟ و ....
در این جستار، صرفاً به یکی از این پرسش‌ها پاسخ خواهیم داد: «عوامل مؤثر بر تحولات روانی و اخلاقی انسان کدامند؟» به عبارت دیگر به طور کلی چه علل و زمینه‌هایی باعث می‌شود یک فرد به سمت فضایل اخلاقی یا رذایل اخلاقی کشیده شود یا رفتارهای متناسب با آن‌ها را به فعلیت رساند یا حتی تحول شخصی و شخصیتی در جهت مثبت یا منفی داشته باشد؟
ساحران فرعون، فضیل بن عیاض، بشر حافی و حر بن یزید ریاحی از نمونه‌های شاخص تحول اخلاقی از باطل به حق در فرهنگ و اندیش? اسلامی هستند. افرادی چون روژه گارودی (تحول از کمونیسم به اسلام)، یوسف اسلام (خوانند? اروپایی مسلمان شده) و پروفسور لگن‌هاوسن (استاد دانشگاه در رشت? فلسفه دین و تحول از مسیحیت به اسلام) و ... نیز از جمله موارد شهیر و معاصر ما در این موضوع هستند. البته نمونه‌های کمتر مشهور در گوشه و کنار جامعه فراوان است. به ویژه در خودمان نیز تحولات اخلاقی در سطح رفتار و صفات را می‌توانیم جست‌وجو کنیم و به سادگی بیابیم.
در روانشناسی، صرفاً بر دو عمل پایه‌های زیستی و محیطی تأکید می‌شود؛ در حالی که آموزه‌های دینی دو عامل اراده و مبادی غیبی را نیز می‌افزاید:(ادامه در لینک های ذیل)
