خودآگاهی چیست و چگونه آن را در خودمان تقویت کنیم؟

خودآگاهی (consciousness) شناخت ما از خودمان است و با افزایش آن فرد تصویر روشنی از ویژگی‌ها، ارزش‌ها، نگرش‌ها، علایق و نیازهایش خواهد داشت.

خودآگاهی مهارتی است که کمک می‌کند تا در مورد خویشتن، نیازها، خصوصیات، اهداف، نقاط ضعف و نقاط قوت، احساسات و هویت خود شناخت کامل‌تری به دست آوریم. مطالعات نشان داده است که ضعف در آگاهی از خود با بسیاری از مشکلات روانی و اجتماعی مانند افسردگی، اضطراب، احساس حقارت، اعتمادبه‌نفس پایین، مشکلات ارتباطی، احساس تنهایی، سومصرف مواد و... در ارتباط است. از این‌رو، کسب این مهارت برای پیشگیری از انواع مشکلات بسیار حایز اهمیت است. در این مقاله ابتدا با تعریف خودآگاهی و انواع آن و سپس تمریناتی برای افزایش آن آشنا خواهیم شد.
 

خودآگاهی چیست؟

خودآگاهی یا ماهیت ذهن (consciousness) یکی از مهم‌ترین بحث‌های فلسفه ذهن و روانشناسی است. خودآگاهی دانش و ادراکی است که فرد از خود دارد. به عبارتی، آگاهی از خود شامل شناخت ما از خودمان است و افزایش آن به معنای آنست که فرد تصویری روشن از ویژگی‌ها، ارزش‌ها، نگرش‌ها، علایق و نیازهایش داشته باشد.

اکثر ما فقط در مورد ویژگی‌های کلی و عمومی خود از جمله سن، جنسیت، وضعیت شغلی و ... خود صحبت می‌کنیم و از ویژگی‌های شخصیتی و رفتاری خود اطلاعات کافی و مناسبی نداریم. به عنوان مثال نمی‌دانیم که چه کارهایی را خوب می‌توانیم انجام دهیم، چه ویژگی‌های اخلاقی منفی داریم، چه آرزوهای و اهدافی برای زندگی خود داریم، علایق و اولویت‌های زندگی ما چیست و چه چیزهایی ما را ناراحت یا خوشحال می‌کند و این به ضعف ما در آگاهی از خود باز می‌گردد.

آگاهی داشتن از خود، پیش‌نیاز دیگر مهارت‌های زندگی است چرا که افراد برخوردار از کارکرد سالم، دید دقیقی از خود دارند. اگرچه گاه دشوار است، ما آنچه را که واقعا هستیم ببینیم و باز هم نسبت به آن صبور و شکیبا باشیم. رشد خود آگاهی به فرد کمک می‌کند تا در یابد تحت فشار روانی قرار دارد یا نه و این معمولا پیش شرط و شرط ضروری روابط اجتماعی و روابط بین فردی موثر و همدلانه است. بنابراین کسب این مهارت نقش مهمی در سلامت و بهداشت روان ما دارد.

 

خودآگاهی عمومی و خصوصی

آگاهی از خود عموما به دو طریق کسب می‌شود یکی از طریق مقایسه‌ای که فرد بین خود و اطرافیان انجام می‌دهد و دیگری از طریق بازخوردهایی که سایرین به فرد می‌دهند. از این جهت می‌توان آن را به دو گونه عمومی و خصوصی تقسیم کرد: 

• افرادی که خودآگاهی عمومی دارند، از دیدگاه دیگران نسبت به خودشان آگاه هستند، بیشتر نگران استقلال و هویت خود هستند و به احتمال بیشتری خود را با معیارهای بیرونی هماهنگ می‌کنند.
• افرادی که خودآگاهی خصوصی دارند، از احساسات درونی خود آگاه هستند و می‌توانند خود را به خوبی تحلیل کنند. آنان خودپنداره دقیق‌تری دارند و بیشتر بر اهداف و استانداردهای درونی متمرکز هستند.
   

اجزا خودآگاهی

از آن جا که نوع رفتار ما ناشی از احساسات، افکار، نگرش‌ها، برداشت‌ها، باورها، میزان اعتماد به نفس و عزت نفس ماست؛ کسب این مهارت عامل مهمی در ارتباطات، موفقیت‌ها و شکست‌های ما به شمار می‌رود. این مهارت شامل بخش‌های زیر می‌باشد:

1. شناخت ویژگی‌ها و صفات خویش 

2. شناخت توانایی‌ها استعدادها و پیشرفت‌ها 

3. داشتن تصویر واقع بینانه از خود (خود پنداره)؛ پذیرفتن خود واقعی و هم سو کردن آن با ایده آل تصویری که ما دوست داریم و می‌خواهیم مانند او باشیم نیازمند تمرین و کسب مهارت خودآگاهی است. 

4. شناخت افکار، ارزش‌ها و باورها؛ در حقیقت افکار، باورها و ارزش‌های ما چارچوب و ساختار ذهنی ما را تشکیل می‌دهد و ما بر اساس این چارچوب یا ساختارهای ذهنی اطلاعات دریافتی از محیط پیرامون را پردازش می‌کنیم و بر مبنای آن به دنیا و محیط پیرامون‌مان نگاه می‌کنیم و در خصوص دیگران، خودمان و محیط اجتماعی خود رفتار و قضاوت می‌کنیم. 

5. شناخت احساس رضایت و نارضایتی ما از خود و زندگی؛ شناخت اشتباهات، نقاط ضعف، نارضایتی‌ها و شکست‌ها اولین قدم در جهت رفع و اصلاح آن است. این توانایی عاملی است که موجب می‌شود افکار ما به توانمندی‌ها و نقاط مثبت‌مان معطوف شود.
 

انواع آگاهی از خود 

خود فیزیکی: به تصویری که هر کس از ظاهر فیزیکی خود دارد گفته می‌شود. آیا از ویژگی‌های ظاهری خود راضی هستیم یا احساس خوبی نداریم؟ 

خود جنسیتی: تصور یا برداشتی است که هر کس از هویت و تمایلات خود دارد. به عبارت دیگر آیا از زن یا مرد بودن خود احساس رضایت داریم یا خیر؟ 

خود اجتماعی: به تصوری که فرد از جایگاه اجتماعی خود دارد گفته می‌شود. یعنی دیگران ما را چگونه می‌بینند؟ چگونه در گروه‌ها ظاهر می‌شویم؟ در اجتماع چه نقش‌هایی باید داشته باشیم؟ پایگاه اجتماعی ما چگونه است؟ دیگران با ما چگونه هستند و ما با دیگران چگونه‌ایم؟ 

خود معنوی: تصور شخص از اعتقاداتش است که معمولا به زندگی و باورهای مذهبی او معنا می‌بخشد. برای مثال آیا مذهبی هستیم؟ آیا به زندگی پس از مرگ باور داریم؟ 

خود تاریک: جنبه خاصی از خود است که در برگیرنده اسرار ماست. چون دوست نداریم فاش شود معمولا انرژی زیادی برای مخفی نگه داشتن آن صرف می‌کنیم. 

خود آرمانی: بخشی از ماست که می‌خواهیم به آن برسیم. مدام در این فکر هستیم که چگونه به نظر می‌آییم؟ با نگاه به زندگی دیگران خودمان را با آنها مقایسه می‌کنیم سپس در ذهن خویش تصویری از خود می‌سازیم که دوست داریم آن باشیم که به آن خود آرمانی می‌گویند. 

خود واقعی: درونی‌ترین بخش وجود ما خود واقعی است که آن را به خوبی می‌شناسیم ولی افراد محدودی از آن آگاه هستند. ممکن است از دیگران پنهان کنیم چون نگرانیم از این که اگر دیگران خود واقعی ما را بشناسند علاقه‌شان را نسبت به ما از دست بدهند.

ویژگی های افراد با خودآگاهی بالا 

1. برای خود ارزش قایل هستند.
2. از روحیه انتقاد پذیری برخوردارند.
3. نسبت به ارزش ها و اعتقاداتشان آگاهی کامل دارند و از آن دفاع می‌کنند.
4. احساس خشنودی و رضایت خاطر زیادی دارند.
5. در مقابل فشار و ضربه‌های روانی اجتماعی مقاومت بیشتری از خود نشان می‌دهند.
6. به دنبال سرزنش یا تحقیر دیگران نیستند بلکه با دیگران با احترام برخورد می‌کنند.
7. مثبت اندیش هستند.
8. روحیه همکاری و مشارکت بالایی دارند.
9. از مشورت با دیگران و افراد صاحب نظر استقبال می‌کنند.
10. خصوصیات مثبت و توانایی و استعدادهای خود را می‌شناسند و به آنها افتخار می‌کنند.
11. خصوصیات منفی و نقاط ضعف خود را می‌شناسند، می‌پذیرند و در جهت اصلاح آنها تلاش می‌کنند.
12. موفقیت‌ها و شکست‌های خود را می‌شناسند، به موفقیت‌هایشان افتخار می‌کنند و از شکست‌هایشان درس می‌گیرند.
13. به خود و دیگران احترام می‌گذارند.
14. برای رسیدن به اهداف خود تلاش می‌کنند.
15. مسئولیت اعمال و رفتار خود را می‌پذیرند.
     

تمرین‌هایی برای افزایش خودآگاهی 

امروزه شناخت و آگاهی انسان از خود نیازمند دانش و روش است. چون انسان هزاره سوم بیش از هر دوره دیگری با ارتباطات و فناوری گره خورده و شناخت وی از خود مستلزم بررسی و ارزیابی صحیح از خود می‌باشد.

تمرین اول

به سوالات زیر پاسخ دهید: 

1. دوست دارید کدام ویژگی‏‌های شما تغییر کند؟
2. کدام مشخصه‏‌های ظاهری شما، به ویژگی‌های ظاهری والدینتان شباهت زیادی دارد؟ 

تمرین دوم

• یک ورق کاغذ بردارید و در جایگاه سوم شخص، از بیرون به خودتان بنگرید و توصیفی از خود بنویسید. برای مثال، خانم... زنی است بلندقد که تا مقطع... درس خوانده و... .
• سعی کنید بدون ویرایش و با سرعت، در پنج دقیقه این کار را انجام دهید. بعد از این تمرین، یک بار هم به شکل اول شخص این کار را انجام دهید. برای مثال: من زنی بلندقد هستم که تا مقطع... درس خوانده‏‌ام و.... 

تمرین سوم

نام دو نفر که آنها را بسیار می‏‌پسندید، یادداشت کنید و ویژگی‏‌های شخصیتی مثبت و جذابشان را فهرست‌وار بنویسید. سپس ویژگی‏‌های شخصیتی خود را با آنان مقایسه کنید. دوست دارید کدام ویژگی‏‌های خود را تغییر دهید؟

تمرین چهارم

نام چند نفر (مثل یک معلم یا استاد، همکار، یکی از والدین، فرزندان، خواهر یا برادر خود و...) را یادداشت کنید و توصیف کوتاهی از برخورد خود با هر یک از آنها بنویسید؛ مثلا آیا با آنان احساس آرامش می‏‌کنم یا خیر؟ وقتی با آنان صحبت می‏‌کنم، بیشتر از چه کلماتی استفاده می‏‌کنم؟ و...

تمرین پنجم

گاهی از خود بپرسید: 

• چه چیزهایی برای من ارزش است یا به چه چیزهایی اعتقاد دارم؟
• آرزو دارم شبیه چه کسی باشم و چرا؟ 

تمرین ششم

خودتان را در یک الی دو جمله در هریک از ویژگی های زیر توصیف کنید.

روانی، اجتماعی، خانوادگی، هویتی، اقتصادی، فیزیکی/جسمانی