3-1-2. دائرة المعارفهای پرکاربرد در تحقیقات علوم اسلامی
همان‌گونه که پیش از این اشاره شد، مراجعه به دائرة المعارفها به عنوان یکی از منابع مرجع و پرکاربرد در هر نوع تحقیقی مفید و بلکه لازم است. البته در هر تحقیقی باید با توجه به موضوع و دانش مربوط به آن به دائرة المعارفهای مرتبط و مفیدتر مراجعه کرد. در اینجا تلاش می‌کنیم به برخی از دائرة المعارفهای پرکاربرد در تحقیقات علوم اسلامی اشاره کنیم:
این مجموعه دائرة المعارفی الفبایی شامل جغرافیا، تاریخ، نژادشناسی، عقاید و مذاهب و زندگی‌نامۀ مشاهیر اقوام مختلف اسلامی است. مقالات مختلف این دائرة المعارف را مستشرقان معروف و متخصص در آن زمینه‌ها نوشته‌اند. تدوین این دائرة المعارف زیر نظر اتحادیۀ بین‌المللی آکادمیها و با کمک آکادمی سلطنتی هلند و نظارت هیئتی از مستشرقان آغاز و چاپ اول آن در طول سالهای 1913 تا 1936 به زبانهای انگلیسی، فرانسوی و آلمانی منتشر شد. یکی از مزایای این مجموعه ذکر مراجع متعدد در ذیل مقالات آن است که به محققان در تکمیل اطلاعات مقالات و به دست آوردن اطلاعات بیشتر کمک می‌کند. اما از آنجا که مؤلفان آن را خاورشناسان اروپایی تشکیل داده‌اند، متأسفانه نادیده گرفتن سهم مذهب تشیّع و ایران در مدخلهای آن کاملاً بارز است.[2]
این دائرة المعارف ترجمۀ عربی دائرة المعارف اسلام است که در بالا مورد اشاره قرار گرفت. [3]
این دائرة المعارف با ترجمۀ مقالاتی از دائرة المعارف اسلام و تدوین مقالاتی جدید زیر نظر احمد طاهری کار خود را آغاز کرد. سپس سرپرستی کار را مصطفی میرسلیم بر عهده گرفت.[5]
کار تدوین این دائرة المعارف در سال 1361 شمسی با هدف گردآوری و ارائۀ علوم و معارف شیعی زیر نظر مهدی محقق آغاز شد. ادامۀ این طرح بر عهدۀ جمعی متشکل از احمد صدر حاج سید جوادی، کامران فانی، بهاء‌الدین خرمشاهی و حسن یوسفی گذاشته شد. جلد نخست این مجموعه از حرف «آ» آغاز و تا پایان سال 1383 شمسی دهمین جلد آن تا مدخل «ظهیر فاریابی» منتشر شده است. در این دائرة المعارف واژه‌ها و اصطلاحات مرتبط با قرآن، نهج البلاغه، صحیفۀ سجادیه و دیگر آثار معصومان و شرح احوال بزرگان شیعه و احکام و معارف مکتب اهل‌بیت (علیهم السلام) در قالب مقالات دانشنامه‌ای تشریح شده است.
این دائرة المعارف نیز یکی دیگر از دائرة المعارفهای اسلامی است که در دورۀ اخیر در ایران کار تدوین آنها آغاز شده و مقالات و اطلاعات ارزشمندی را در خود جای داده است. تدوین این مجموعه از سال 1362 شمسی به سرپرستی محمد کاظم موسوی بجنوردی آغاز شده است و مباحث متنوعی چون اعتقادات، علوم قرآنی، تاریخ، فقه، منطق، ادبیات، فلسفه، هنر، حدیث، مذاهب اسلامی، تاریخ ادیان و مانند آن را در بر دارد.[6]
الحیاة مجموعه‌ای دائرة المعارف‌گونه است که با هدف ارائۀ نظامی علمی ـ فکری، که مبتنی بر متن تعالیم اسلامی باشد، تدوین می‌شود. [7]
این کتاب تألیف استاد محمد محمدی ری‌شهری و یکی از بهترین منابع برای دست‌یابی سریع به متن احادیث اسلامی است. این مجموعه با هدف گردآوری و دسته‌بندی موضوعی احادیث موجود در منابع حدیثی شیعه و اهل سنّت تدوین شده و مانند یک دائرة المعارف حدیثی با سرعت و سهولت محققان را به روایات مرتبط با موضوعات مورد نظرشان می‌رساند.[8]
[1]. encyclopedia of Islam
[2] . در سال 1953 منتخبی از مقالات آن، که مربوط به احکام و عقاید اسلامی است، با عنوان دائرة المعارف ملخص اسلام منتشر شد که دست‌مایۀ دائرة المعارفهای اسلامی بعدی قرار گرفت. این کتاب تا کنون به زبانهای عربی، اردو و ترکی ترجمه و ویرایش دوم آن در 11 جلد منتشر شده است.
[3] . البته این مجموعه تا کنون به صورت کامل ترجمه نشده و آنچه در 15 جلد آن آمده تا مدخلهای اولیۀ حرف «عین» را شامل می‌شود. این ترجمه در سال 1933 میلادی توسط احمد الشنتناوی، ابراهیم زکی خورشید و عبدالحمید یونسی و به کمک علمای مصر، از جمله دانشمندان الأزهر، انجام شد و انتشارات «دار المعرفه» در بیروت و انتشارات «جهان» در ایران آن را به چاپ رسانده‌اند.
[4] . نخستین جلد این دائرة المعارف در سال 1354 هجری شمسی زیر نظر احسان یارشاطر منتشر شد و تا سال 1360 تا مدخل «اردبیل» پیش رفت. این مجموعه شامل مباحث مردم‌شناسی، باستان‌شناسی، مذهب و هنرهای اسلامی و ایرانی است و با هدف ترجمۀ دائرة المعارف اسلام به فارسی شروع به کار کرد. البته به دلیل نقایص آن دائرة المعارف علاوه بر ترجمه، مقالاتی نیز به آن افزوده شد و در 11 جزوه توسط بنگاه ترجمه و نشر به چاپ رسید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی تنها یک مجلد از این مجموعه منتشر شد و ناشر آن به دلیل مشکلات و انحرافهایی که در آن احساس کرد از ادامۀ کار خودداری نمود. با توقف کار این مجموعه، بانیان آن در صدد تدوین و انتشار دائرة المعارف ایرانیکا برآمدند.
.[5] پس از مدتی ادامۀ کار بر عهدۀ غلامعلی حداد عادل گذاشته شد. شیوه‌نامۀ این مجموعه زیر نظر دکتر احمد سمیعی تنظیم شده است. جلد اول این مجموعه، که در سال 1375 انتشار یافت، با حرف «باء» آغاز شده و تا پایان سال 1383 تا مدخلهای مربوط به حرف «تاء» از این مجموعه منتشر شده است. این دائرة المعارف به عنوان مجموعه‌ای علمی و دقیق می‌تواند برای محققان علوم اسلامی سودمند باشد. نشانی پایگاه اینترنتی این دانشنامه www.daneshname.com است.
[6] . مقالات این مجموعه به دو زبان فارسی و عربی تنظیم و منتشر می‌شود. اولین جلد از مجموعۀ فارسی، که از حرف "الف" آغاز شده، در سال 1369 منتشر شد و تا سال 1384 سیزدهمین جلد آن تا مدخل "پوریای ولی" انتشار یافته است. اما از مجموعۀ عربی این دائرة المعارف، که با نام دائرة المعارف الإسلامیة الکبری منتشر می‌شود، تا این زمان تنها پنج جلد به چاپ رسیده که تا مدخل "احمد آباد" پیش رفته است.
[7] . این طرح با اشراف و نظارت آقایان محمد حکیمی، محمد رضا حکیمی و علی حکیمی آغاز شده و تا پایان سال 1383 شمسی شش جلد از آن منتشر شده است. در این مجموعه آیات، احادیث و تحلیلهای مربوط به موضوعات گوناگونی چون شناخت، هدایت، تعلیم و تربیت، اقتصاد، سیاست و بسیاری دیگر از موضوعات مطرح شده و می‌تواند اطلاعات مفیدی را در اختیار محققان قرار دهد.
[8] . مؤلف این کتاب آیات، احادیث و تحلیلهای موجود در آن را در طول چهارده سال (از سال 1347 تا 1362) جمع‌آوری و تنظیم کرده و در 564 عنوان اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی جای داده است. این عناوین به ترتیب الفبا کنار هم قرار گرفته‌اند و هر یک دارای ابوابی جزئی‌تر می‌باشند. این مجموعه ابتدا در 10 جلد و سپس با ترجمۀ فارسی در 15 جلد منتشر و بارها تجدید چاپ شد. گلچینی از ابواب و احادیث این مجموعه توسط نگارندۀ این سطور در یک جلد با عنوان منتخب میزان الحکمه تنظیم و منتشر شده است. ساختار منظم و دسته‌بندی موضوعی میزان الحکمه علاوه بر آنکه امکان دست‌یابی آسان به احادیث مورد نظر را فراهم ساخته، با کنار هم قرار دادن احادیث هم‌مضمون و ایجاد خانواده‌های حدیثی، کمک شایانی به فهم و تقویت احادیث کرده است.
انتشار این اثر و استقبال چشمگیری که از آن به عمل آمد، مؤلف را وادار ساخت با ایجاد تشکیلات و امکانات تحقیق سازمان‌یافتۀ گروهی و با استفاده از همکاری دیگر محققان درصدد تکمیل این اثر برآید. بدین ترتیب کار تدوین موسوعۀ بزرگ میزان الحکمه آغاز شد و این تلاش جمعی موجبات تأسیس مؤسسه‌ای تحقیقاتی با عنوان "دار الحدیث" را در سال 1374 فراهم آورد. این مرکز تحقیقاتی علاوه بر تولید آثار گوناگون علمی در زمینۀ حدیث و علوم مرتبط با آن، تا کنون عناوین متعددی از این دائرة المعارف بزرگ حدیثی را در دهها جلد به صورت مستقل منتشر کرده است.
