بررسی علم دینی از منظر روش و ارائه راهکار تولید علم دینی:
در بسیاری از مقالات با موضوع علمی دینی را منظر روش و روش شناسی به موضوع علم دینی پرداخته اند و سعی کرده اند معمولا در این راستا علم دینی را چارچوب‌مند نمایند و ارائه راهکاری در راستای تولید علم دینی بدهند. آنقدر روش شناسی در علوم دینی، دارای اهمیت است که مجله ای علمی پژوهشی با عنوان «روش شناسی علوم اسلامی» با صحاب امتیازی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و مدیر مسئولی آقای اعرافی تاکنون هشتاد شماره از آن به چاپ رسیده است.
v سوزنچی،حسین؛ جایگاه روش در علم: تأملی انتقادی در باب ماهیت علم در فرهنگ جدید، مجله: راهبرد فرهنگ » زمستان 1387 - شماره 4 (20 صفحه - از 79 تا 98)
v احمد زاده،سید مصطفی؛ روش قرآن پژوهی استاد مطهری، مجله: پژوهش های اجتماعی اسلامی » فروردین و اردیبهشت 1385 - شماره 57 (34 صفحه - از 25 تا 58)
v خادمی،عزت؛ تحولات روش شناسی پژوهش در علوم انسانی، مجله: روش شناسی علوم انسانی » زمستان 1385 - شماره 49 (20 صفحه - از 25 تا 44)
v حقی،سید علی؛گذر از روش شناسی علم به روش ستیزی علم، مجله: مطالعات اسلامی » تابستان 1381 - شماره 56 (علمی-پژوهشی) (40 صفحه - از 23 تا 62)
v پارسانیا،حمید، روش‌شناسی علوم انسانی با رویکرد اسلامی، سال اول، شماره دوم، پاییز و زمستان 1388، ص 39 ـ 53
v نوری،نجیب الله؛ به کارگیری روش تلفیقی - سه بعدی - در مطالعات علوم انسانی، مجله: پژوهش » پاییز و زمستان 1389 - شماره 4 (24 صفحه - از 101 تا 124)
نوری در این مقاله به ارائه یک روشی برای کسب علم دینی اشاره می کند که مبنای آن تلفیق دقیق روش های مرسوم در علم است:
روش تلفیقی(روش تجربی و روش وحیانی و روش عقلانی)
در مرحلة اول دیدگاه‌های دانشمندان علوم انسانی در مورد آن مسئله بررسی می‌شود؛ در مرحلة دوم داده‌های نقلی مربوط به آن موضوع جمع‌آوری می‌گردد؛ در مرحلة سوم موضوع مورد‌نظر به تجربه گذارده می‌شود؛ در مرحلة چهارم با استفاده از عقل، داده‌های به‌دست‌آمده از سه منبع مزبور مقایسه و تحلیل می‌شوند. در صورت نداشتن هماهنگی، یا ابزار تجربی به کار رفته یا روش برداشت از متون دینی و یا نظریات دانشمندان مورد تجدید‌‌نظر قرار می‌گیرد. داور نهایی در این روش، هماهنگی بین داده‌هایی به‌دست‌آمده از سه منبع است.
v جمالی،مصطفی؛ هویت علوم انسانی اسلامی؛ از دیدگاه روش شناختی، مجله: پژوهش » بهار و تابستان 1390 - شماره 5 (26 صفحه - از 5 تا 30)
رویکرد این مقاله، تحلیل بر اساس «منطق و متدلوژی علمی» است.
این مقاله در پی اثبات این معناست که دین در مرحلة تولید و آزمون نظریه نیز تأثیرگذار است. دین در مرحلة تولید نظریه، هم از طریق تأثیرگذاری بر مبانی علوم و هم از راه ارائة اصول موضوعة برگرفته از متون دینی، بر شکل گیری علوم انسانی اسلامی تأثیر می نهد. در مرحلة آزمون هم، صرف تجربه پذیری و کارآمدی ملاک صحت یک نظریه نیست، بلکه کارآمدی در جهت ملاک صحت یک نظریه است. ازاین رو، علوم انسانی اسلامی می بایست بستر رشد و تقرب به ساحت ربوبی را فراهم سازند.
v مصباح یزدی؛ مصحح: عابدینی،جواد؛ احتیاط اصل روش شناختی دین پژوهی، مجله: پژوهش » بهار و تابستان 1388 - شماره 1 (28 صفحه - از 9 تا 36)
پژوهشگر عرصة دین باید مسئوولانه و متعهدانه وارد میدان تحقیق شده و نسبت به نتایج پژوهش خود احساس تعهد نماید. این امر تنها با اجرای راهکارهایی عملی همچون پرهیز از تفسیر به رأی و آغاز کردن از یقینیات، ممکن است.
v لطیفی،میثم؛ روش شناسی راهبردهای تدبر در قرآن کریم: استقرایی از پژوهش های میان رشته ای مدیریت اسلامی در دهه اخیر، مجله: اندیشه مدیریت راهبردی » پاییز و زمستان 1390 - شماره 10 (علمی-پژوهشی) (32 صفحه - از 25 تا 56)
v حسنی،محمد حسین؛ درآمدی به روش شناسی تلفیقی در پژوهش های میان رشته ای علوم اجتماعی، مجله: مطالعات میان رشته‌ای در علوم انسانی » پاییز 1389 - شماره 8 (علمی-پژوهشی) (19 صفحه - از 137 تا 155)
v قربانی،نیما؛ مبانی روش شناسی الگوی محیط ایدئولوژیک در دین پژوهی تجربی، مجله: مقالات و بررسیها » زمستان 1382- شماره 74 (دفتردوم) (علمی-پژوهشی) (28 صفحه - از 9 تا 36)
v رضایی،مهدی؛ چیستی شناسی روش پژوهش در فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی، مجله: پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی » تابستان 1391 - شماره 15 (علمی-پژوهشی) (26 صفحه - از 29 تا 54)
v قربانی،نیما؛ مبانی روش شناسی الگوی محیط ایدئولوژیک در دین پژوهی تجربی، مجله: مقالات و بررسیها » زمستان 1382- شماره 74 (دفتردوم) (علمی-پژوهشی) (28 صفحه - از 9 تا 36)
v پارسانیا،حمید؛ طالعی اردکانی،محمد؛ روش شناسی بنیادین و روش شناسی کاربردی در علوم اجتماعی، مجله: معرفت فرهنگی اجتماعی » بهار 1392، سال چهارم- شماره 14 (علمی-پژوهشی) (24 صفحه - از 73 تا 96)
رویکردهای ایجاد علم دینی:
در این بخش به منابعی که در آن راهکارهایی برای ایجاد علم دینی ارائه می دهند می پردازیم:
v شاملی،عباس علی؛ در جست و جوی کشفی نو از روش شناسی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی، مجله: معرفت » شهریور 1383 - شماره 81 (27 صفحه - از 10 تا 36)
v میسمی،حسین؛ عیوضلو،حسین؛ بررسی ضرورت و نحوه به کار گیری رویکرد تلفیقی در اصلاح نظام آموزش، مجله: روش شناسی علوم انسانی » زمستان 1388 - شماره 61 (علمی-پژوهشی) (22 صفحه - از 29 تا 50)
v خندان،علی اصغر؛ الگوی پژوهشی در موضوع اسلام و دنیای متجدد با الهام از اندیشه های استاد مطهری، مجله: پژوهشنامه حقوق اسلامی » بهار و تابستان 1381 - شماره 6 و 7 (20 صفحه - از 70 تا 89)
v ربانی،علی؛ ماهر،زهرا؛ بررسی رویکردهای جامعه شناختی در باب ماهیت معرفت علمی : از عقلانی سازی تا رویکرد فرهنگی، مجله: سیاست علم و فناوری » سال سوم، بهار 1390 - شماره 3 (علمی-پژوهشی) (16 صفحه - از 33 تا 48)
v فغفور مغربی، حمید؛ رویکرد مبنا گرا در تولید علم دینی، مجله: آینه معرفت » تابستان 1389 - شماره 23 (علمی-پژوهشی) (36 صفحه - از 53 تا 88)
v وجدانی،فاطمه؛ ایمانی،محسن؛ اکبریان،رضا؛ صادق زاده قمصری،علی رضا؛ تحلیلی مفهومی از روش «تبیین» و کاربرد آن در تربیت اخلاقی با تاکید بر تفسیر المیزان، مجله: تربیت اسلامی » پاییز و زمستان 1392، سال هشتم- شماره 17 (علمی-پژوهشی) (صفحه - از 171 تا 192)
آسیب شناسی علوم اسلامی:
v ساجدی،ابوالفضل؛ اسلامی سازی علوم انسانی؛ آسیب شناسی، مجله: معرفت » آبان 1390 - شماره 167 (علمی-ترویجی) (12 صفحه - از 61 تا 72)
ساجدی ابتدا دسته بندی کلی ای از آسیب ها ارائه می نماید:
ساختار مقاله بر اساس تقسیمى است که مىتوان نسبت به این آسیبها انجام داد:
الف) آسیبهاى ناظر به تولیدات علمى از بعد روششناختى و محتوایى؛
ب) آسیبهاى ناظر به نیروى انسانى تولیدکننده علوم انسانى اسلامى؛
ج) آسیبهاى ناظر به ساختارهاى آموزشى و پژوهشى که مجرى انجام رسالت اسلامىسازى علوم انسانى هستند.
الف) آسیبهاى روششناختى و محتوایى تولیدات علمى: 1. کارکردگرایى به جاى صدقگرایى
اگر کارکردگرایى در طول صدقگرایى و متأخّر از آن قرار گیرد، ارزشمند است؛ اما اگر هم عرض آن و جایگزین صدقگرایى شود، آسیب خواهد بود. هدف نهایى علوم انسانى موجود، کارکرد دنیوى است. البته اگر کارکرد را اعم از دنیوى و اخروى بگیریم، مشکل حل مىشود؛ اما واژه کارکردگرایى در مباحث علوم انسانى ناظر به دنیاست و تعمیم آن به آخرت، وضع اصطلاح جدید تلقّى مىشود.
خطر دیگر تقدم کارکردگرایى بر صدقگرایى، یافتن جایگزین براى آموزههاى دینى است؛ براى مثال اگر فلسفه اقامه نماز فقط نوعى تنشزدایى روانى تلقّى شود، چه بسا گفته شود در برخى شرایط نوعى ورزش (مثلاً یوگا)، تأثیر بیشترى دارد.
2. تبیینگرایى به جاى استدلالگرایى
. جمعى از اندیشمندان غربى براى ارائه دیدگاهها و رویکردهاى جدید و نفى نظریههاى سابق، تبیین قابل فهم و بدون تناقض منطقى از یک موضوع را براى پذیرش آن کافى مىدانند. منظور از تبیین در اینجا، بیان چرایى فرضیه با ارائه استدلال براى رسیدن به نتیجه قطعى در برابر گزینههاى بدیل نیست؛ بلکه مراد از آن، ارائه یک وجه محتمل و قابل فهم است که مىتواند یکى از گزینههاى قابل قبول تلقّى شود. جرج لیندبک پایهگذار مهم کلام پستلیبرال، با صراحت در کتاب مهم و مشهورش ماهیت آموزه براى پذیرش یک نظریه تبیین را کافىمىداند و نیازى به اثبات نمىبیند. این شیوه امروزهکمابیش به علوم انسانى در کشور ما نیز سرایت کرده و در حال افزایش است. برخى با ارائه تبیینهاى مختلف از یک فرضیه محتمل و تکرار آن، درصددند آن را در اذهان مخاطبان جاى دهند. این شیوه غلط در غرب، به ویژه پس از نیمه دوم قرن بیستم، تا حد زیادى جاى باز کرده است و به تدریج به آثار داخلى ما در علوم انسانى نیز سرایت کرده است. اگر در علوم انسانى استدلال تضعیف شود، هر ادعا، فرضیه یا تفکر غلطى مىتواند به تدریج جاى باز کند و مقبول تلقّى شود.
3. کاربردگرایى به جاى علمگرایى
یکى از آسیبها در عرصه اسلامىسازى علوم انسانى، تلاش براى به کارگیرى آثار علوم انسانى غربى در عرصههاى مختلف حیات فردى و اجتماعى، در مقایسه با اهتمام به نظریهپردازى است. رویکرد کاربردگرایانه، انتقال منفعلانه علوم انسانى به جامعه دینى، بدون توجه به شناسنامه فرهنگى آن را به دنبال دارد. از آنجا که این علوم در فرهنگ و جوامع غربى شکل گرفته و رشد یافتهاند و بر اساس نوع مبانى ارزشهاى حاکم بر غرب ساخته و پرداخته شدهاند، لازم است در کاربرد آن دقت کافى شود. متأسفانه باید گفت چنین دقتى در کاربرد آنها کمتر مشاهده مىشود. نمىتوان با نگاه کاملاً ابزارى از نتایج علوم انسانى براى اهداف اسلامى بهره برد؛ زیرا بخش زیادى از مسائل و آثار علوم انسانى، با مبانى غیراسلامى پیوند دارد و کاربرد آنها به گسترش فرهنگى غیراسلامى مىانجامد. از اینرو، نظریهپردازان و متفکران باید درباره تأثیرهاى منفى کاربرد کورکورانه علوم انسانى غربى در کشور تحقیق کنند و قبل از کاربردگرایى، علمگرایى را در این عرصه رواج دهند. البته پس از بومىسازى و اسلامىسازى این علوم، مىتوان آثار دیگرى از کاربرد آنها را در جامعه اسلامى مشاهده کرد.
4. خلط اسلامىسازى و بومىسازى
ایرانىسازى غیر از اسلامىسازى است.
5. فقدان روششناسى مناسب علوم انسانى اسلامى
در مسیر اصلاح روششناسى این علوم باید روشن شود که چگونه مىتوان علوم انسانى را از تنگنظرىهاى بینش پوزیتیویستى رها ساخت و بنیانهاى معرفتى، فلسفى و فرهنگى آن را کشف کرد.6
6.ر.ک: محمدتقى مصباح، جستارهایى در فلسفه علوم انسانى، ص 83ـ87؛ ویلهلم دیلتاى، مقدمه بر علوم انسانى، ترجمه منوچهر صانعى درهبیدى، دفتر ششم.
7. عینىنگرى و قطعیتبخشى به علوم تجربى
8. محدودسازى روش تحقیق در علوم انسانى به روش تجربى
9. سطحىنگرى به جاى اجتهادگرایى
10. مبانىپردازى بیش از مسئلهپردازى
در حالى که ما در همین مقدمه هم کار را به سرانجام نرساندهایم؛ از طرفى، نسبت به نوع تأثیر مبانى اسلامى در مسائل جزیى علوم انسانى و اسلامى کردن آنها غافل هستیم. براى مثال، پذیرش جهانبینى توحیدى چگونه مىتواند در مسائل علوم مختلف انسانى متجلى شود؟8 اگر منابع معرفت با نگاه اسلامى به عقل و تجربه محدود نمىشود و معارف قابل درجهبندى و ارزشگذارى است، درجات معرفت مىتواند چه مسائل تازهاى را براى علوم مطرح کند؟ افزون بر این، امروزه دایره علوم انسانى بسیار گسترش یافته و به صدها رشته تقسیم شده است؛ در حالى که در کشور ما به تعداد محدودى از رشتهها توجه مىکنیم. عبور از مبانى و نیل به اسلامىسازى مسائل صدها رشته علوم انسانى، گامى ضرورى است که خلأ آن احساس مىشود. به دلیل مسئلهمحور نبودن تحقیقات در علوم انسانى اسلامى، کارهاى انجامشده توان پاسخگویى به مسائل جزیى و عینى را ندارد و رویکرد غالب، انتزاعى و کمثمر است.
11. ضعف سندى یا دلالى ادلّه نقلى سایر آسیبهاى ناظر به تولیدات علمى در اسلامىسازى علوم انسانى
8ـ ر.ک: علىاصغر خندان، درآمدى بر علوم انسانى اسلامى، بخش دوم.
آسیبها در حوزه نیروى انسانى
1. فقدان پژوهشگران میانرشتهاى (علوم انسانى اسلامى) به اندازه کافى
2 . نداشتن جسارت علمى براى ورود در عرصههاى جدید علمى در حوزه علوم انسانى:
2. غالب شدن روحیه حاشیهزنى و تقلیدمحورى به جاى فرضیهسازى و نظریهپردازى در دانشمندان علوم انسانى و اسلامى: 3. پایین بودن روحیه مقدس جهادى و انگیزه معنوى در این مسیر:
4. نداشتن فرصت کافى و عدم تمرکز بر تحقیق:
5. حاکمیت مدرکگرایى به جاى علمگرایى:
6. ورود استعدادهاى ضعیف به رشتههاى علوم انسانى و عدم استقبال طلاب و دانشجویان مستعد از این رشته:
آسیبها در حوزه ساختارهاى آموزشى و پژوهشى
1. خردنگرى به جاى کلاننگرى:
2. ضعف اهتمام لازم از جانب حوزه و دانشگاه براى انجام این مهم:
3. فقدان بودجه لازم در مقایسه با علوم تجربى:
4. عدم ساماندهى نظام آموزشى بر اساس علوم انسانى اسلامى از دوره دبستان تا سطوح بالاتر:
5. عدم شناخت کافى علوم انسانى با استفاده از منابع دست اول: (عدم آشنایی پژوهشگران با زبانهای خارجی)
6. مشکلات متعدد نظام پایاننامهها:
7. عدم تعامل منظّم فکرى بین استادان و دانشجویان علوم انسانى:
8. فقدان کمیتههاى علمى سهضلعى:
بررسی علم دینی از منظر هرمنوتیک:
در بحث هرمنوتیک، مقالات و کتب بسیاری نگاشته شده است. ما در اینجا به مقالاتی که به موضوع ربط مستقیم‌تری دارند رااشاره می کنیم:
v ملایری،محمد حسین؛ فلسفه علم پدیدارشناسی هرمنوتیک و پژوهش کیفی، مجله: راهبرد » بهار 1389 - شماره 54 (علمی-پژوهشی) (48 صفحه - از 59 تا 106)
v اکرمی،میرجلیل؛ هاشمی،تورج؛ هرمنوتیک دریچه ای به سوی شناخت، مجله: علامه » تابستان 1385 - شماره 10 (34 صفحه - از 1 تا 34)
v سلمانپور،محمد جواد؛ رابطه مبانی فهم فقهی متون وحیانی با معنا شناسی و هرمنوتیک، مجله: اندیشه دینی » بهار 1383 - شماره 10 (علمی-پژوهشی) (22 صفحه - از 63 تا 84)
v اخوان کاظمی،بهرام؛ ارزیابی کاربرد هرمنوتیک در پژوهش های سیاسی اسلامی، مجله: سیاست » زمستان 1387 - شماره 4 (علمی-پژوهشی) (22 صفحه - از 55 تا 76)
v ملایری،محمد حسین؛ فلسفه علم پدیدارشناسی هرمنوتیک و پژوهش کیفی، مجله: راهبرد » بهار 1389 - شماره 54 (علمی-پژوهشی) (48 صفحه - از 59 تا 106)
v پریمی،علی؛ هرمنوتیک و تأثیر آن بر فهم متون دینی، مجله: روش شناسی علوم انسانی » تابستان 1383 - شماره 39 (35 صفحه - از 67 تا 101)
v طاهری،سیدصدرالدین؛ بررسی انتقادی رابطه اصول فقه اسلامی و هرمنوتیک، مجله: مقالات و بررسیها » زمستان 1379 - شماره 68 (علمی-پژوهشی) (22 صفحه - از 109 تا 130)
v شعبانی ورکی،بختیار؛ هرمنوتیک به مثابه بنیادی روش شناختی برای علوم انسانی، مجله: نامه مفید » اردیبهشت 1386 - شماره 59 (علمی-پژوهشی) (14 صفحه - از 19 تا 32)
v پاپلی یزدی،محمد حسین؛ لباف خانیکی،مجید؛ هرمنوتیک و پژوهش های تأویلی - تفهیمی نقد روش های تجربه گرای کلاسیک در تحقیقات علوم انسانی، مجله: تحقیقات جغرافیایی » تابستان 1380 - شماره 61 (علمی-پژوهشی) (15 صفحه - از 6 تا 20)
v آزاد،علی رضا؛ رضایی کرمانی،محمد علی؛ بررسی تطبیقی مبانی خاص روشهای تفسیر قرآن و انگاره های هرمنوتیستهای کلاسیک، مجله: علوم قرآن و حدیث » پاییز و زمستان 1389 - شماره 85 (علمی-پژوهشی) (42 صفحه - از 9 تا 50)
v عابدی سرآسیا،علی رضا؛ علمی سولا،محمد صادق؛ علمی سولا،محمدکاظم؛ هرمنوتیک و اصول فقه نگاهی به انواع قصدی گرایی در غرب و مقایسه آن با دیدگاه تفسیری اصولیان شیعه، مجله: فقه واصول » پاییز و زمستان 1389 - شماره 85 (علمی-پژوهشی) (18 صفحه - از 67 تا 84)
v شاکر،محمدکاظم؛ مدلهای چند معنایی در تفسیر قرآن و کتاب مقدس، مجله: پژوهش های فلسفی - کلامی » زمستان 1387 - شماره 38 (علمی-پژوهشی) (36 صفحه - از 5 تا 40)
v مسعودی،جهانگیر؛ هرمنوتیک به مثابه روش تحقیق در علوم دینی، مجله: پژوهش های فلسفی - کلامی » بهار و تابستان 1386 - شماره 31 و 32 (علمی-پژوهشی) (34 صفحه - از 25 تا 58)
معرفی منابع با موضوع تعارض علم و دین
v مهدوینژاد، محمدحسین، دین و دانش : بررسی انتقادی مسئله تعارض علم و دین، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، ۱۳۸۴
v بستان نجفی،حسین؛ نقش مواضع معرفت شناختی در تعارض و حل تعارض علم و دین، مجله: روش شناسی علوم انسانی » بهار 1378 - شماره 18 (16 صفحه - از 21 تا 36)
v کریمی،عبدالقاسم؛ اسباب و زمینه های توهم تعارض علم و دین، مجله: کلام اسلامی » زمستان 1383 - شماره 52 (15 صفحه - از 145 تا 159)
v اصغری،محمود؛ جستاری پیرامون ادعای تعارض علم و دین، مجله: پژوهش های اجتماعی اسلامی » خرداد و تیر 1381 - شماره 34 (26 صفحه - از 78 تا 103)
v حکمت،نصرالله؛ تعارض علم و دین، مجله: نامه فلسفه » زمستان 77 و بهار 1378 - شماره 5 (25 صفحه - از 174 تا 198)
v سبحانی تبریزی،جعفر؛ تعارض علم و دین، مجله: کلام اسلامی » بهار 1375 - شماره 17 (9 صفحه - از 5 تا 13)
v کالین راسل؛ بازاندیشی پیرامون تعارض علم و دین، مترجم: فرشته صنیعی،فرشاد؛ مجله: نامه علم و دین » پاییز و زمستان 88 - شماره 45 و 46 (16 صفحه - از 49 تا 64)
v
روش های حل تعارض علم و دین در اندیشه مسیحیت
در اینجا به بررسی مقاله روشهای حل تعارض علم و دین نوشته ابوالفضل ساجدی می پردازیم:
ساجدی،ابوالفضل، روش های حل تعارض علم و دین، مجله معرفت، اسفند 1380، شماره1، صفحه 17-30
از جمله موضوعات اساسی در بحث از رابطه علم و دین، بیان نحوه حل تعارض در مواردی است که تعالیم دینی با داده های علوم اصطکاک پیدا می کند. در این مقاله، ابتدا به بیان نظریات مختلف مکاتب غربی در حل تعارض علم و دین اشاره می شود، سپس به این سؤال پاسخ داده می شود که راه حل های طرح شده تا چه حد می تواند در اسلام برای رفع موارد تعارض علم و دین کارساز باشد. به ذکر مشکلاتی اشاره خواهد شد که گویای عدم کارسازی و کارگشایی این روش ها برای حل تعارض علم و دین در اسلام است. در نهایت، راه حل پیشنهادی اسلام در این زمینه مطرح خواهد شد. در این مقاله ابتدا به دسته بندی نظریات مختلفی که در زمینه حل تعارض علم و دین در غرب، به ویژه در مسیحیت ارائه شده است، می پردازد.
1) حاکمیت مطلق دین بر علم: یک راه حل برای رفع موارد تعارض علم و دین حاکمیت مطلق بخشیدن به دین در برابر علم است. 2)بی معنا تلقی نمودن قضایای دینی: در این راستا به مکتبهای کلام لیبرال، نئوارتدوکس، اگزیستانسیالیسم و تحلیل زبانی اشاره و هریک را توضیح می دهد. برای آشنا شدن با اندیشمندان غربی در هر یک از این زمینه ها و نحوه استدلال آنها می توانید به این مقاله مراجعه نمایید3)تابعیت دین از علم 4) جدایی کامل حوزه علم از دین. در ادامه به اختصار نقدهایی در این زمینه ها ارائه می نماید. در ادامه، نظرات بنیادین و مشترک هر یک از اقوالات را خارج کرده و به صورت دسته بندی ارائه می نماید: 1) تهی سازی متون دینی از معانی حقیقی: تاویل و تغییر معنای ظاهری الفاظ کتاب مقدس در تمامی جواب ها مشاهده می شود. 2) تعمیم به همه موارد متون مقدس: از نظریه آگوستین سخن به میان می آورد که آگوستین خواست بگوید کتاب مقدس برای هدایت آمده و تمامی مطالب آن برای هدایت است، حتی آنهایی که به مسائل تجربی اشاره کرده است و باید آنها تاویل شوند. 3) تأکید بر خطاپذیری متون کتاب مقدس و ارائه تفسیری جدید از معنای وحی: با بیان نظریه نئوارتدوکس و کلام لیبرال که کتاب مقدس را وحی مستقیم الهی نمی شمارند، و آن را یک مکتوب خطاپذیر انسانی می دانند، اشاره می کند که نظریه پردازان مسیحی لزومی به جدّی گرفتن معانی حقیقی عبارات آن نمی بینند. و اشاره دارد که این بیان در اسلام و با وجود قرآن، اصلا پذیرفته نیست. 4) فردی سازی دین: مثلا در مکتب اگزیستانسیالیسم ها. 5) قطع ارتباط و تعامل ممکن میان علم و دین: با بیان اینکه روش شناسی آنها متفاوت است و تعالیم دینی اصلا قابلیت صدق و کذب ندارند.
در ادامه از تفاوت های دیگری که بین مسیحیت و اسلام است، سخن می گوید: 1) در اسلام تعارضی بین دین و علم و جود ندارد و این به علت سرایت مسائل و بحث های بنیادین مسیحیت به جوامع اسلامی در بحث های علمی جوامع شرقی شکل گرفته است. 2) برخی از مواردی که به عنوان تعارض میان انجیل و علم مطرح است، در مورد قرآن صادق نیست. 3) پژوهش های غربی در حوزه تعارض علم و دین، بیش تر بر تعارض علوم تجربی با دین متمرکز بوده است، در حالی که دیدگاه اسلام با نظریات تثبیت یافته علوم تجربی تعارض ندارد. 4) در مقایسه با سایر ادیان، اسلام مطالب قابل ارائه بیش تری در زمینه علوم انسانی دارد. 5) حل مشکل تعارض دین و علوم انسانی تفاوت عمده ای با تعارض دین و علوم تجربی دارد; چون نتایج تحقیقات در علوم انسانی کم تر مورد اطمینان است و ضریب خطاپذیری نتایج آن بالاتر از ضریب خطاپذیری علوم تجربی است. 6) باید از تعارض های ظاهری میان علم و دین نگرانی به خود راه دهیم، بلکه باید از آن استقبال نماییم.
در ادامه، موارد تعارض ظاهری علم و دین را به دسته های ذیل تقسیم می کند، تا آنها مورد بررسی قرار دهد: الف ـ تعارض دیدگاه علمی قطعی با نظریه دینی قطعی؛ ب ـ تعارض نظریه علمی ظنی با نظریه دینی ظنی؛ ج ـ تعارض نظریه علمی قطعی با نظریه دینی ظنی؛ د ـ تعارض نظریه علمی ظنی با نظریه دینی قطعی.
مورد اول را با دلایل و مقدماتی اثبات می نماید که غیر ممکن است. در ذیل مورد دوم، به جایگاه علم و بررسی دقیق علمی در اسلام اشاره و تاکید می کند اسلام راه تحقیقات علمی را نه تنها نبسته است، بلکه آن را تشویق کرده است. در مورد نوع تعارض سوم و چهارم، می توان روش مشابهی برای رفع تعارض به کار برد. در تحلیل نظریات علمی، اگر یک نظریه با نظریه دیگری در تعارض قرار گرفت، در صورتی که یکی از آن دو قطعی و یا قریب به آن باشد و در مجامع علمی تثبیت شده و مسلّم فرض شود، نظریه دیگر، که احتمالی و مشکوک است، مورد تأمّل و بازنگری قرار می گیرد. همین روش را در تعارض نظریه دینی و علمی پیش خواهیم گرفت.
بعد، به این سوال پاسخ منفی می دهد: آیا تقدّم نظریه دینی قطعی برنظریه علمی ظنی منجر به بی ارزش نمودن علم در برابر دین می شود؟ و شواهدی نیز برای حرف خود ارائه می نماید.
معرفی منابع در موضوع تعارض علم و دین در غرب:
v رضایی اصفهانی، محمد علی، رابطه علم و دین در غرب، کانون اندیشه جوان، تهران، ۱۳۸۹
v پول، مایکل[1]، درآمدی بر علم و دین، ترجمه سعید ناجی, با همکاری مصطفی ابراهیمی محتشم،حسن آذرگار، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 1385
v باربور، ایان، دین و علم، ترجمه پیروز فطورچی، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران، 1392(گروه علمی معرفت شناسی ارزیابان علمی مهدی قوام صفری، علیرضا قائمی نیا)( این کتاب قبلا تحت عنوان "علم و دین " توسط مرکز نشر دانشگاهی منتشر شده و توسط بهاء الدین خرمشاهی ترجمه شده است:
v ایان باربور؛ مترجم:بهاء‌الدین خرمشاهی، مرکزنشردانشگاهی، تهران، 1388)
v یونسون، شل، دین و علم، ترجمه محمدفضل هاشمی، موسسه قلم اسلامی، سوئد، 1376
v تد پیترز، مظفر اقبال، سیدنعمان الحق، فلسفه علم و دین در اسلام و مسیحیت، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1392.
v درک استینزبی؛ علم، عقل و دین، مترجم:علی حقی؛ ویراستاری ابوالفضل طریقه‌دار، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1388.
v علیزمانی، امیر عباس، تأ ملاتی در باب علم و دین در مغرب زمین، احیاگران، قم، 1380
v محیطی اردکان،محمد علی؛ پیشینۀ رابطۀ علم و دین در اسلام و غرب، مجله: معرفت » مرداد 1392، سال بیست و دوم- شماره 188 (علمی-ترویجی) صفحه - از 29 تا 42.
اندیشمندان و نظر آنها در مورد علم دینی:
v پایان نامه کارشناسی ارشد: رابطه علم و دین در حوزه متفکرین اسلامی، محقق معصومه گلفام؛ استاد راهنما حمیدرضا هاشمی؛ استاد داور مهدی رفیعی موحد
v سوزنچی،حسین؛ علم دینی از منظر آیت الله جوادی آملی؛ مجله: حکمت اسرا » تابستان 1389 - شماره 4 (26 صفحه - از 63 تا 88)
v دین پرست،منوچهر؛ علم دینی و سنتی از نگاه دکتر نصر، مجله: ذهن » تابستان 1385 - شماره 26 (24 صفحه - از 57 تا 80)
v دانایی فرد،حسن؛ بابایی مجرد،حسین؛ روش شناسی نظریه پردازی در حوزه علوم انسانی؛ تاملی بر رویکرد دانشمندان اسلامی، مجله: معرفت فلسفی » پاییز 1389 - شماره 29 (علمی-پژوهشی)(32 صفحه - از 133 تا 164)
مقالاتی که برخی از موضوعات را در راستای علم و دین بررسی کرده اند:
v منصور متین، میان رشتگی در مرز علم و دین(برای دانشجویان علوم اسلامی و قرآنی)، سپهر اندیشه، 1392
v علی نقی فقیهی؛ به سفارش موسسه مطالعاتی مشاوره اسلامی، بهداشت و سلامت روان در آینه علم و دین، حیات سبز، قم، 1384
v موضوع: اسلام و بهداشت روانی=روانشناسی اسلامی=سلامت - بهداشت روان=مقابله با تنشها=اسلام وراه حل مشکلات روانی- جنبه های مذهبی
v عبادی، اعظم، رابطه علم و دین در حوزه زیست شناسی جدید، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، 1382
v علی‌نقی فقیهی، مشاوره در آینه علم و دین، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1391
v حکیم، محمدتقی، خوردنی ها و آشامیدنی ها از نظر پیشوایان دین و علم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی،1325.
v تابعی، محمدعلی، حجاب از دیدگاه عقل و دین، آل فاضل، 1389
v محمد شفیعی مازندرانی، پرورش صحیح فرزند از منظر علم و دین، عطرآگین، 1384
علم دینی و برخی دیگر علوم:
علوم اجتماعی:
v جلائی پور،حمید رضا؛ روایت های «دانش دینی اجتماعی» و نسبت آن با جامعه شناسی، مجله: مطالعات جامعه شناختی » بهار و تابستان 1390 - شماره 38 (علمی-پژوهشی) (32 صفحه - از 57 تا 88)
v عسگری،محمدمهدی؛ میسمی،حسین؛ آموزش اقتصاد خرد از دیدگاه اسلامی: مقدمه ای بر نحوه توسعه نظام آموزشی اقتصاد اسلامی، مجله: راهبرد توسعه » تابستان 1388 - شماره 18 (علمی-ترویجی) (30 صفحه - از 73 تا 102)
v محمود محمدی عراقی و دیگران، درآمدی به جامعه شناسی اسلامی، دفتر همکاری حوزه ودانشگاه، قم، ١٣۶٧.
علم و دین در آرای علوم اجتماعی: از تعارض تا تعامل
نویسنده: موحد،مجید؛ حمیدی زاده،احسان؛
مجله: اندیشه دینی » پاییز 1388 - شماره 32 (علمی-پژوهشی) (32 صفحه - از 43 تا 74)
v
تربیتی:
v وجدانی،فاطمه؛ ایمانی،محسن؛ اکبریان،رضا؛ صادق زاده قمصری،علی رضا؛ تحلیلی مفهومی از روش «تبیین» و کاربرد آن در تربیت اخلاقی با تاکید بر تفسیر المیزان، مجله: تربیت اسلامی » پاییز و زمستان 1392، سال هشتم- شماره 17 (علمی-پژوهشی) (صفحه - از 171 تا 192)
v
v مرادی،اسدالله؛ تحول آموزش و پرورش و نگاهی به سه مسأله، مجله: آیین » آبان 1389 - شماره 32 و 33 (5 صفحه - از 9 تا 13)
v تلخابی،محمود؛ پژوهش تربیتی: علم یا فلسفه؟بررسی پیامدهای روش شناسی علوم شناختی در تعلیم تربیت، مجله: تازه های علوم شناختی » زمستان 1388 - شماره 44 (علمی-ترویجی) (11 صفحه - از 75 تا 85)
