مقاله «اخلاق در سپهر سایبر: درآمدی بر اخلاق پژوهش در اینترنت» حسینعلی رحمتی

قاله 46: اخلاق در سپهر سایبر: درآمدی بر اخلاق پژوهش در اینترنت

 

 

                 
                                                     ایوُن وُیرْن                                                            

                                              ترجمه و تلخیص: حسینعلی رحمتی

                               

                                                                                                         (دانلود pdf این مقاله)

 

با توجه به گسترش روز افزون استفاده از اینترنت در دنیای امروز و با توجه به نقش این فناوری ارزشمند در انجام پژوهش و تحقیق،‌ آگاهی از مباحث اخلاقی مربوط به پژوهش های اینترنتی ، امری است بسیار لازم و ضروری. از این رو تلخیصی از ترجمه «اخلاق در سپهر سایبر: درآمدی بر اخلاق پژوهش در اینترنت»، نوشته ایون ویرن تقدیم علاقمندان می شود. امید آن که در آینده ای نزدیک، شاهد نگارش آثاری قوی و غنی از سوی اندیشوران جامعه خودمان در این زمینه باشیم. لازم به ذکر است که این مقاله در دسامبر 2005م از سایت cddc.vt.edu  گرفته شده و  چند سال پیش در خبرنامه پژوهشی دانشگاه مفید منتشر  شده است.

نویسنده در این مقاله برخی از دستورالعمل‌های موجود درباره اخلاق پژوهش را مورد بررسی قرار داده و از آنها جهت تبیین موضوع اخلاق پژوهش در اینترنت بهره گرفته است. البته مواجهه او با این دستورالعمل‌ها کم و بیش انتقادی است و در پایان هم پیشنهادهایی را مطرح می کند که از آن جمله است لزوم توجه به اصول و ارزش های اخلاقی و فرهنگی جوامع مختلف در باب اخلاق پژوهش های اینترنتی.   (مترجم)

 

 برخی نظریه های اخلاقی قابل استفاده برای اخلاق پژوهش های اینترنتی

می توانیم از سود گرایی شروع کنیم،‌ که در قرن نوزدهم از سوی جرمی بنتام و جان استوارت میل مطرح شد. بر طبق آموزه‌های آنان، عملی اخلاقی محسوب می شود که در نسبت سود و زیان، بالاترین میزان سود را برای بیشترین افراد داشته باشد. نظریه دیگر، رهیافت حق‌ـ محور به اخلاق است که ریشه در فلسفه امانوئل کانت ، و اندیشمندانی چون او، دارد.

موارد زیر، از حقوق مبنایی در اخلاق پژوهش هستند:

1.       حقِ آگاهی از حقیقت: یعنی آگاه شدن از موضوعاتی که بر انتخاب فرد تأثیر جدی دارد.

2.       حقِ حریم خصوصی: ما حق داریم در حریم خصوصی خود آزاد باشیم؛‌ تا جایی که به حقوق دیگران تجاوز نکنیم.

3.       حقِ سلامتی: این حق ماست که [در روند پژوهش و تحقیق] مورد آسیب یا آزار قرار نگیریم.

4.       حق نسبت به آنچه قرارداد بسته‌ایم:‌ ما حقِ چیزی را داریم که دیگران بر اساس قراردادها و پیمان‌هایی که آزادانه منعقد کرده‌ایم تقبل کرده‌اند.

رهیافت دیگر عبارت است از «رهیافتِ خیر عام[1]» که معتقد است افراد جامعه با تعقیب ارزش‌ها و اهداف مشترک،‌ به یکدیگر پیوند خورده‌اند. ریشه این مفهوم به بیش از دوهزار سال پیش در آثار افلاطون ،‌ ارسطو و سیسرون برمی گردد. رهیافتِ خیرِ عام ما را وا می دارد تا خود را همچون اعضای یک جامعه واحد بدانیم.

برای تدوین اخلاق پژوهش می توان از نظریه های فوق کمک گرفت. به عنوان مثال، رهیافت سودگرا مبین این مفهوم است که «پژوهش،‌ وقتی خوب است که منجر به نتایج خوب شود». اگر این نظریه را با نظریة‌ خیر عام ترکیب کنیم ، ممکن است به این نتیجه برسیم که پژوهش وقتی خوب است که به درصدی از خیر عام منجر شود.

 لزوم مراعایت کرامت انسانی

در دستورالعمل مرکز پژوهش های علوم طبیعی و مهندسی کانادا ، درباره کرامت انسانی آمده است : «رعایت کرامت انسانی مستلزم توجه به علائق چندگانه و به هم پیوسته شخص‌ ـ از سلامت جسمی گرفته تا سلامت روحی و فرهنگی‌ ـ است» مفهوم این سخن آن است که در صورت عدم تمایل افراد، ما نباید در صدد وادار کردن آنها به مشارکت در تحقیقات خود باشیم . همچنین به این معناست که تحقیق باید به گونه‌ای انجام شود که سلامت فرهنگی نیز حفظ شود ـ چیزی که رعایت آن در فضای اینترنت ممکن است بسیار مشکل باشد. در ذیل این مفهوم عام از کرامت انسانی است که می بینیم در همه اسناد و مدارک مربوطه به پژوهش در اینترنت، رعایت یک موضوع درخواست شده است : موافقت آزادانه و آگاهانه[2] برای مشارکت در تحقیق. این ، جنبه ای مهم از رعایت کرامت انسانی است. در نتیجه، افراد آسیب‌پذیر می بایست در برابر سوء استفاده و استثمار [از آنها در امر تحقیق] مورد حمایت واقع شوند. این افراد می‌توانند به عنوان مثال، بچه ها باشند ، یا کسانی که تحت اختیار ما به عنوان پژوهشگر هستند ، مثل بیماران یا دانشجویان.

 برخی از ملاحظات دقیق‌تر دربارة کرامت انسانی عبارت است از :

1.       راز داری و حفظ حریم خصوصی: «در برخی فرهنگ‌ها راز داری و حفظ حریم خصوصی جزو مبانی کرامت انسانی به شمار می‌آید» در نتیجه،  متصدی پژوهش، باید مواظب دسترسی به اطلاعات خصوصی افراد و کنترل یا انتشار آنها باشد .

2.       مراعات عدالت و سهم افراد: این ملاحظه از یک طرف دلالت دارد بر این که هیچ گروه خاصی نباید به خاطر مشارکت در پژوهش‌های طاقت فرسا تحت فشار قرار گیرد. از طرف دیگر به این معناست که هیچ گروهی نباید از منافع احتمالی پژوهشِ انجام شده، محروم شود.

3.       تعادل بین سود و زیان: بدیهی است که پژوهش، در مجموع، باید بیشتر متضمن منفعت باشد  تا ضرر. ممکن است پیش بینی این که یک پژوهش برای گروهی خاص از مردم چه اندازه منفعت دارد کاری دشوار باشد ، و این پیش بینی دشوارتر خواهد بود اگر افراد دست اندرکار پژوهش، خود از افراد ذینفع باشند. در هر صورت، پژوهش باید همواره احتمال‌ زیان را تقلیل دهد. ممکن است گمان شود این مطلب بیشتر در مورد تحقیقات پزشکی صادق است، ولی این گونه نیست  و می توان آسیب دیدن عزت نفس یا از بین رفتن آبروی افراد را نیز تصور کرد، همان گونه که از بین رفتن اعتبار سازمان‌ها [نیز قابل تصور است] .

پیشنهادهایی در راستای حفظ کرامت انسانی در پژوهش های اینترنتی

1.       پژوهشگر باید «موافقت آگاهانه»[3]همکاران پژوهش را جلب کند.

2.       پژوهشگر باید ناشناس ماندن [4] همکاران پژوهش را حفظ کند .

اجازه دهید بحث را با بررسی این مطلب شروع کنیم که چه وقتی این دو اصل دربارة پژوهش‌های اینترنتی صادق است. در بین پژوهشگران اینترنتی اختلاف است که آیا پژوهش‌های مبتنی بر داده‌های اینترنتی را باید همچون پژوهش های انجام شده به کمک انسان‌ها به حساب آورد، که در نتیجه [این پژوهش های اینترنتی] در ذیل اصل رعایت کرامت انسانی قرار می‌گیرد، یا این که این گونه نیست . پژوهشگران می توانند بدون جلب موافقت ، به گرد آوری اطلاعات از حوزه عمومی بپردازند؛ مثل جمع‌آوری اطلاعات از تلویزیون، اسناد عمومی، رادیو، کتاب‌های چاپی، کنفرانس‌ها، یا مکان های عمومی ، مثل پارک ها .

البته، دو تفاوت بین اینترنت و دیگر رسانه‌ها هست .

تفاوت اول مربوط به این واقعیت است که دیگر رسانه‌های عمومی معمولاً دارای یک واسطه[5] بین نویسنده و خواننده هستند . این واسطه، از نظر قانونی پاسخ‌گوی مطالبی است که برای عموم ارائه شود. رسانه اینترنت ، به ندرت دارای چنین واسطه‌ای است . برخی گروه‌های الکترونیکی ممکن است دارای مدیر باشند، ولی پاسخ‌گویی این شخص بسیار ضعیف‌تر از [مدیر] رسانه‌های عمومی است. به همین جهت، کسانی که در اینترنت فعال اند ممکن است خود را کمتر مسئول بدانند .

تفاوت دوم آن است که برخی از کسانی که از اینترنت استفاده می کنند ممکن است آن را ، نسبت به مواردی چون روزنامه‌ها، رسانه‌ای بسیار خصوصی‌تر بدانند. تمایز بین حوزه عمومی و حوزه خصوصی برای تعیین موارد نیاز به کسب اجازه، مهم است.

اینترنت حوزه عمومی محسوب می شود یا خصوصی؟ برخی از رسانه‌های موجود در اینترنت ممکن است نسبت به برخی دیگر ، کمتر خصوصی محسوب شود. [ به عنوان مثال ] وب‌ ـ سایت‌های سازمانی، یا وب‌ ـ‌ سایت‌های حرفه ای قطعاً عمومی محسوب می‌شوند، در حالی که پست‌های خبری اطلاع‌رسانی کاربران بیشتر خصوصی است و ایمیل های شخصی هم که به طور قطع رسانه ای کاملاً خصوصی هستند . از این رو درباره این که در چه مواردی باید به دنبال کسب موافقت افراد باشیم احکام قطعی نمی‌توان صادر کرد. به جای آن، پژوهشگر باید به برداشت خود از قوانین اخلاقی رجوع کند، و، ترجیحاً، نظر کمیتة اخلاقی را جویا شود.

اطلاع رسانی

تمام کسانی که در تحقیق مشارکت داده می شوند، باید نسبت به اهداف آن آگاهی داشته باشند. این آگاهی باید در مورد همة آن بخش‌هایی از تحقیق باشد که ممکن است برروی تصمیم آنها برای مشارکت تاثیر بگذارد. اطلاعات ارائه شده به افراد شریک در تحقیق باید برای همکاران احتمالی آینده هم قابل فهم باشد. این بدان معناست که هدف احتمالاً محرمانه تحقیق، لازم است به زبان روزمره و به دور از اصطلاحات تخصصی تبیین شود. این اطلاعات البته ممکن است مختصر یا مفصل باشد. این اطلاعات باید شامل اسامی و آدرس پژوهشگران مسئول [طرح] باشد تا شُرکای تحقیق بتوانند، در صورت لزوم، اطلاعات بیشتری به دست آورند. این هم مهم است که صدمات یا آسیب‌های احتمالی نیز باید خاطر نشان شود. البته پژوهشگر باید منافع احتمالی تحقیق را نیز بیان کرده، و مشارکت در  نتایج تحقیق در آینده را به آنان پیشنهاد کند. اطلاعات [ارائه شده به مشارکت کنندگان در تحقیق] باید این فرصت را فراهم کند که آنها هر گاه این همکاری مورد پسندشان نبود، یا خواستند بدون هیچ دلیل خاصی همکاری خود را قطع نمایند، این امر برایشان امکان‌پذیر باشد. این که در مواردی که این افراد قصد عدم همکاری را دارند، پژوهشگر تا چه اندازه می تواند آنها را وادار به همکاری کند ، محل بحث است.

اطلاع رسانی درباره تحقیق باید، در صورت امکان، قبل از شروع تحقیق انجام گیرد. گر چه در مواردی که ارائه اطلاعات ممکن است به هدف تحقیق آسیب رساند، می توان پس از انجام کار، اطلاع رسانی نمود. در این موارد ، اطلاع رسانی باید در اولین فرصت ممکن انجام پذیرد.

راه های اطلاع رسانی درباره پژوهش های اینترنتی

در پژوهش‌های اینترنتی راه‌های مختلفی برای اطلاع‌رسانی وجود دارد. در برخی موارد، پژوهشگران سایت‌هایی ویژه تحقیق درست کرده‌اند و تمام کسانی که تمایل به مشارکت در فعالیت‌های آن سایت را داشته باشند، می‌دانند که این یک سایت پژوهشی است، آنها همچنین اطلاعاتی را درباره ماهیت کلی خود تحقیق به دست می‌آورند. در برخی موارد پژوهشگران از طریق یک رسانه عمومی از مردم می خواهند که برای مشارکت در تحقیق، به آنها ملحق شوند.

لزوم کسب موافقت شرکت کنندگان در تحقیق

بسیاری از سایت های پژوهشی، از شرکت کنندگان در  تحقیق می خواهند که پیش از آن که اطلاعاتشان در پژوهش مورد استفاده قرار گیرد، فرم موافقت با این استفاده را هم امضا نمایند. البته فرم موافقت هم باید به زبانی قابل فهم نوشته شده باشد. بهتر آن است که موافقت بر روی کاغذ و به صورت دست نویس اخذ شود. برخی پژوهش‌های اینترنتی، موافقت افراد را از طریق خود اینترنت کسب می کنند. به نظر می رسد این، گزینة خیلی خوبی نباشد، چرا که تشخیص این که کسی که موافقت خود را اعلام کرده همان کسی است که در تحقیق مشارکت می کند و قرار است مورد مطالعه قرار گیرد، بسیار مشکل است. در برخی موارد این امکان هست که کسانی دیگر، موافقت افراد را  اعلام کنند. این در مورد کودکان یا دیگر افراد محجور امکان پذیر است.

 ناشناس ماندن[6]

عام ترین جلوه امانت‌داری معطوف است به حفظ ناشناس ماندن افراد شرکت کننده در پژوهش. در پژوهش هایی که در «زندگی واقعی» انجام می شود، قوانین کاملا آشکاری درباره چگونگی ناشناس ماندن وجود دارد از جمله این که مدارک مشخصات فردی را تغییر داده یا از بین می‌برند. البته ممکن است پژوهشگر بخواهد یک نسخه شخصی از اسامی افراد، برای فعالیت‌های علمی بیشتر برای خود نگه دارد. چنین نسخه ای باید از دسترس افراد غیر مرتبط با پژوهش دور بماند. به طور خاص، یک شرکت کننده [در تحقیق] انتظار دارد که اطلاعات مربوط به او (از جمله اطلاعات مربوط به هویتش) از سوی دیگر پژوهشگران برای اهداف دیگر مورد استفاده قرار نگیرد، یا اطلاعات مشخص کننده هویت او ، به عنوان مثال ، از طریق روزنامه نگاران در دسترس عموم قرار نگیرد.

 برخی مشکلات پژوهش های اینترنتی

وقتی ما از طریق پژوهش های اینترنتی به اطلاعات افراد دست می یابیم، در قیاس با شیوه سنتی، دچار برخی مشکلات جدی می شویم،‌که از آن جمله است:

1.       مشکلات ناشی از ناشناس بودن یا اسامی مستعار: در بسیاری از ارتباطات اینترنتی، افراد یا ناشناس‌اند یا از اسم‌های مستعار استفاده می کنند. از جهت ملاحظات اخلاقی، این باعث ایجاد مشکلی می شود که در بالا به آن اشاره شد، یعنی این مشکل که هویت اینترنتی اعلام شده، با [هویت واقعی] کسی که فرم موافقت را پر کرده مطابقت نمی‌کند.  موضوع مشکل تر مربوط است به رفتار افراد دارای نام مستعار. اسامی مستعار در فضای مجازی می تواند واجد همان تأثیرات و ارزش‌هایی باشد که اسامی واقعی در دنیای غیر‌مَجازی دارا هستند. بنابراین، چه در فُرم اطلاع‌رسانی و چه در فرم‌های کسب موافقت، پژوهشگر باید تصمیم بگیرد که آیا اسامی مستعار آشکار شود یا نه.سوال هایی از این قبیل که « چگونه پژوهشگر باید به یک منبع اینترنتی استشهاد کند بدون آن که به حریم خصوصی یا حفظ اطلاعات دست اندرکاران پژوهش آسیبی وارد شود، یا این که  یک پژوهشگر چه اندازه از مشخصات یک جامعه مجازی را می‌تواند آشکار سازد؟» نشان می دهد که مسئله ناشناس ماندن کاربران اینترنت چندان آسان نیست. [ولی] این امر، پژوهشگری را که از اینترنت استفاده می کند معاف نمی کند از این که تا جایی که برایش مقدور است تمام تلاش خود را برای حفظ ناشناس ماندن عوامل [همکار در] پژوهش به کار نبرد.

2.        جهت گیری فرهنگی خاص: یک پژوهش باید بیشتر متضمن سود باشد تا زیان. گر چه پیش‌بینی این که هیچ ضرری در میان نخواهد بود، و حتی بالاتر از آن، ادعای این که پژوهش چه منفعتی در بر خواهد داشت، بسیار دشوار است. با این حال، یک نقطه ضعف آشکار پژوهش‌های اینترنتی کنونی، نقطه ضعفی که سود احتمالی آن را کاهش می دهد، مربوط است به جهت‌گیری‌های فرهنگی این پژوهش‌ها. زبان انگلیسی به عنوان زبان مادری کاربران ، در بیشتر پژوهش‌های اینترنتی بسیار به چشم می آید. این امر ممکن است منجر شود به اتخاذ نتیجه‌گیری‌های جهت‌دار درباره موضوعاتی که مبتنی است بر این بررسی‌های‌ اینترنتی. بنابر این می توانیم نتیجه بگیریم که دستورالعمل‌‌های اخلاقی موجود [درباره پژوهش‌های اینترنتی] مبتنی است بر فرهنگ غربی به طور عام، و فرهنگ آنگلوساکسون به طور خاص. نتیجه آن که، در بررسی استفاده جهانی از اینترنت، نیاز به تحقیق مداوم دربارة موضوعات اخلاقی در دیگر فرهنگ‌ها شدیداً احساس می شود.

---

[1] . common-good approach

[2] . free and informed consent

[3] .informed consent

[4] .anonymity

[5]  مثل ناشر یا توزیع کننده ـ م

[6] anonymity

 

برچسب‌ها: فلسفه اخلاق, اخلاق تحقیقات اینترنتی, اخلاق پژوهش, اخلاق پژوهشهای اینترنتی

+ نوشته شده در  سه شنبه ۲۶ آذر۱۳۹۲ساعت   توسط حسینعلی رحمتی  |

http://harahmati.blogfa.com/post/340