مقاله «اخلاق شادی؛ شادی اخلاقی: بالاخره شادی های مان را قسمت کنیم یا نه؟» حسینعلی رحمتی

مقاله 42: اخلاق شادی؛ شادی اخلاقی: بالاخره شادی های مان را قسمت کنیم یا نه؟

(دانلود pdf این مقاله)

دوستانی که علاقه (یا فرصت) خواندن تمام مقاله را ندارند می توانند با خواندن مقدمه، طرح مسئله و سرفصل های مطالب، در جریان بحث قرار گیرند.

تیم ملی کشورمان در راه رسیدن به جام جهانی بر یکی از حریفان جدی خود غلبه کرده و حضورش در جام قطعی شده است. عده بسیار زیادی از شهروندان، به ویژه جوانان، تا نیمه های شب در خیابان ها در حال شادی و خوشحالی هستند و فریادهای آنها خواب را از سر شهر پرانده است. در همین زمان در یکی از بیمارستان ها، بیمارانی که با سختی فراوان به خواب رفته بودند با سروصدای شهروندان شاد بیدار شده و دومرتبه درد و ناراحتی شان شروع شده است. پزشک و پرستاران بیمارستان که با تلاش فراوان باعث استراحت بیماران شده بودند حیران مانده اند. از یک طرف صدای شادمانی جوانان را می شنوند و از سوی دیگر صدای ناله های بیمارانی را که باید تا صبح درد بکشند. از شادی شهروندان خوشحال اند و از ناراحتی بیماران، ناراحت. با خود می اندیشند که آیا می شد کاری کرد که آن شادی ها به این ناراحتی ها منجر نشود؟

طرح مسئله:

بعد عاطفی انسان یکی از مهم ترین ابعاد وجودی اوست. آدمی معمولا در مواجهه با حوادث و وقایع مختلف از خود عکس العمل‌های عاطفی مختلفی نشان می دهد که گاهی به صورت شادی و خوشحالی وگاهی به صورت حزن و اندوه است. در نوشتار حاضر مسئله شادی از منظر اخلاق مورد توجه قرار گرفته است؛ هر چند غم واندوه نیز لازم است در جای خود مورد بررسی اخلاقی قرار گیرد.

مسئله مطرح در اخلاق شادی این است که چه باید کرد که بروز و ظهور شادی های ما چه در بعد فردی و چه در بعد اجتماعی، از نظر اخلاقی قابل قبول باشد. با توجه به اهمیت موضوع و نیاز شدید جامعه ما به اخلاق شادی و مسئله مدیریت شادی و فرهنگ سازی در این زمینه، چند نکته در این زمینه بیان می شود.

1.       شادی، نیاز طبیعی، معقول و مشروع انسان است. «ادراک» شادی، یک امر طبیعی در وجود انسان است. «ابراز» آن هم نشان دهنده سالم بودن پیکره فرد و اجتماع است. پذیرش این مطلب بدیهی و باور به آن، یکی از نخستین گام ها برای سیاستگذاری درست و برنامه ریزی صحیح جهت اخلاقی و سالم سازی شادی و شادمانی، به ویژه در عرصه اجتماعی، است.   

2.       شادی و شادزیستی لازمه زندگی است. هم ادراک شادی هم ابراز آن علاوه بر آن که موجب بهجت و راحتی روح می شود به زندگی فردی و اجتماعی انسان نیز رنگ و بوی دیگری می دهد. شادی های اجتماعی  که به خاطر مناسبت های دینی، ملی یا سیاسی شکل می گیرد علاوه بر تخلیه روحی و روانی جامعه، به شکل گیری هویت و انسجام اجتماعی و افزایش حس احترام متقابل بین افراد جامعه نیز دامن می زند. ابراز شادی موجب کاهش غم ها و ناراحتی ها و ایجاد شور ونشاط و بالارفتن ضریب سلامتی جسمی و روحی می شود. 

3.       دین داری منافاتی با شاد زیستن ندارد. دین هیچگاه با شادی و خوشحالی انسان مخالفتی ندارد. برخلاف آن چه برخی گمان می کنند، اسلام دین عزا و ناراحتی و غم نیست، دین حیات و شادی و زندگی است. مناسبت های شادی بخش از قبیل تولد ائمه یا اعیاد دینی در اسلام کم نیست. به علاوه که اسلام با اعیاد دیگر و شادی به مناسبت های دیگر هم تا وقتی که شرع و اخلاق زیر پا گذاشته نشود مخالف نیست. حتی در آموزه های دینی تاکید شده که انسان باید شادی و خوشحالی خود را ابراز کند. امام علی(ع) هنگام بیان ویژگی های انسان های مومن می گوید یکی از ویژگی ها مومنان آن است که ناراحتی های شان را در قلب شان پنهان می کنند و شادی های شان را در چهره نشان می دهند(نهج البلاغه، حکمت 330). کار دین مخالفت با شادی انسان نیست، بلکه منضبط کردن آن است.

4.       وجد و سرور معنوی، نوعی شادی پایدار است. علاوه بر شادی های ظاهری، در ادبیات دینی ما از نوعی شادی و سرور و بهجت روحانی یاد می شود که هم جلوه و پایداری بیشتری دارد هم اثرات تربیتی آن بیشتر است. درباره این قسم از شادی در سخنان بزرگان دینی و عارفان و حکیمان به فراوانی سخن گفته شده است. از نگاه اینان، به هر اندازه که شخص به سوی معشوق حقیقی (یعنی خداوند) گام های بیشتری بردارد شادی و نشاط او هم بیشتر می شود. اوج این شادی و لذت زمانی است که شخص بین خود و خدا خلوت کند و به آنجا برسد که «لیس فی الدار غیره دیار» (من کی ام لیلی و لیلی کیست؟من/ هر دو یک روح ایم اندر دو بدن). البته مقصود آن نیست که از شادی های ظاهری و معمولی دست بکشیم بلکه منظور آن است که مواظب باشیم از شادی ها و لذت های معنوی غافل نشویم.

5.       ما نیازمند اخلاق شادی هستیم. نه معقول، و نه معمولا مقدور، است که جلوی ابراز شادی دیگران را بگیریم. دست کم در مناسبت هایی از قبیل راه یابی تیم های ورزشی کشور به جام جهانی، یا برنده شدن یک نامزد انتخاباتی یا برخی مناسبت های ملی معمولا مردم به صورت گروهی و جمعی به ابراز شادمانی در کوچه و خیابان می پردازند. در این مراسم گاه اتفاقاتی می افتد که از یک طرف مردم، به ویژه جوانان، از آن خشنود نیستند و از سوی دیگر مدیران و دست اندرکاران جامعه. برای رهایی از این مشکلات، یا کاستن از آنها، یکی از بهترین راهکارها نهادینه کردن اخلاق شادی در جامعه است. اگر از منظر اخلاق به مسئله شادی بنگریم باید بگوییم که شادی هم مانند هر کار دیگری نیازمند اخلاقیات خاص خود است. برای طراحی اخلاق شادی باید مشخص کرد که اصول و حدود اخلاقی ابراز شادی چیست. این کاری است که انجام آن از عهده مقاله کوتاهی چون نوشته حاضر بیرون است؛ ولی در این جا فقط به اختصار برخی موارد مطرح می شود. امید آن که از سوی اهل نظر تکمیل شود.

6.       انسان اخلاق مدار، از شادی خود لذت مضاعف می برد. شادی اخلاقی، شادی مضاعف است. انسانی که در ابراز شادی خود اصول و قواعد اخلاقی را مراعات کند علاوه بر آن که از شادی خود لذت می برد، از این که ابراز شادی او موجب ناراحتی دیگران نشده، و در واقع باعث شادی دیگران نیز شده، لذتی دوچندان می برد. چون بهترین شادی آن است که غم و ناراحتی، برای خود و دیگران، به دنبال نداشته باشد.

7.       هنگام شادی این چند اصل اخلاقی را باید مراعات کرد. 1. پرهیز از ایجاد مزاحمت برای دیگران 2. دوری از سخنان یا حرکات زشت و نسنجیده 3. آسیب نرساندن به اموال عمومی 4. عدم اخلال در نظم جامعه 5.  احترام به دیگران و مراعات حقوق آنها (به ویژه کودکان، سالمندان و افراد بیمار) 6. داشتن ظرفیت و اخلاق پیروزی و شکست (از جمله احترام به رقیبان چه در رقابت های ورزشی چه سیاسی و علمی).

8.       سستی در نهادینه کردن اخلاق شادی پیامدهای فراوان دارد. غفلت یا تغافل از تدوین فرهنگ شادی و اخلاق شادمانی و کوتاهی در فرهنگ سازی برای این کار و سستی در آموزش جامعه از این منظر، می تواند باعث اشکالات و مشکلات فراوان شود، که از آن جمله است: 1.  تضییع حق الناس 2. تضییع حق الله (به واسطه ارتکاب برخی گناهان) 3. تبدیل شدن یک نیاز طبیعی به یک مشکل اجتماعی یا سیاسی و انتظامی و ناچار شدن دولت به محدود کردن فرصت های ابراز شادی 4.  اختلال در روند جاری زندگی مردم و به هم خوردن نظم اجتماعی 5. افزایش آسیب ها و زیان های جسمی و روحی، و حتی مالی و اقتصادی 6. ایجاد مزاحمت برای دیگران 7. میدان یافتن سودجویان و فرصت طلبان و افراد مسوولیت گریز.

9.       شادی، نیاز به مدیریت و انضباط دارد. همان طور که دیگر غرایز، نیازها و علائق انسان (از قبیل میل به غذا، نیازهای جنسی، و دوستی و محبت به دیگران) نیازمند مدیریت است و بی نظمی در روند برآورده کردن آنها باعث مشکلات فراوان می شود، ابراز شادی و خوشحالی هم اگر تحت مدیریت اخلاق، عقل و شرع در نیاید موجب خسارت های فراوان مادی ومعنوی شده و به ضد خود تبدیل می شود. یکی از نیازهای امروز جامعه ما برنامه ریزی و مدیریت هر چه بهتر ابراز شادی در عرصه های  اجتماعی است. پرسش این است که چه کنیم تا هنگام ابراز شادی ها، مرزهای اخلاقی، شرعی و عرفی شکسته نشود، و خوشحالی ما موجب ناراحتی دیگران نشود.

10.   شادی، بایستی موضوع پژوهش های اخلاقی، فلسفی و فقهی قرار گیرد.توجه به مباحث وموضوع های کاربردی در حوزه فلسفه و اخلاق، امروزه یکی از ضرورت های جامعه ما است. از این رو لازم است اساتید، طلاب و دانشجویان و محققان حوزه های علمیه و دانشگاه ها موضوعی چون «شادی و شادمانی» را به طور جدی در دستور کار خود قرار داده و ابعاد و سویه های اخلاقی، فلسفی و فقهی آن را کاویده و ثمره تلاش های خود را در اختیار مردم و مسوولان  قرار دهند. در بررسی فلسفی و اخلاقی شادی باید اصول، مبانی، محدوده و محدودیت های شادی و شاد زیستن مورد تامل قرار گیرد.

11.   توجه به نکته های کاربردی هم لازم است. همواره ابراز شادی های مربوط به مناسبت های ملی دغدغه هایی را هم برای مردم هم برای مسوولان به دنبال دارد. به نظر می رسد با برخی راهکارهای نسبتا ساده می توان کاری کرد که از دغدغه این هر دو گروه کاسته شود. این چند مورد اکنون پیشنهاد می شود:

‌أ)        آموزش صحیح، اطلاع رسانی مناسب و آگاهی بخشی مداوم درباره نکات اخلاقی و حقوقی مربوط به ابراز شادی.

‌ب)    احترام و اعتماد به مردم، به ویژه جوانان، و واگذاری مسوولیت به آنان برای مدیریت و اجرای هر چه بهتر و منظم تر جشن های دینی یا ملی.

‌ج)      استفاده از سازمان های مردم - نهاد، چهره های شاخص و کسانی که به هر حال دربین مردم شناخته شده هستند جهت مشارکت در برگزاری هر چه بهتر آیین های شادمانی.

‌د)       تعیین مکان های خاص،‌مثل پارک ها و استادیوم های ورزشی، برای حضور مردم، و پیشگیری از مشکلاتی چون ایجاد مزاحمت برای دیگران.

‌ه)       مشخص کردن مسیرهای خاص برای حرکت جهت پیشگیری از ترافیک و راه بندان.

‌و)       تهیه وسایل و ابزارهای بی خطر و استاندارد برای مواردی که مثلا قرار است نورافشانی خاصی انجام شود.

‌ز)       حضور و مشارکت مدیران و مسوولان جامعه و چهره های شاخص دینی، سیاسی و اجتماعی در مراسم شادی مردم.

‌ح)      اتخاذ سیاست های واحد درباب مراسم ابراز شادی، و هماهنگی نهادها، مسوولان و سازمان های ذی ربط در اجرای این سیاست ها.

‌ط)     برخورد قانونی با کسانی که به رغم تمهیدهای اندیشیده شده، به بهانه شادی و شادمانی حقوق دیگران را ضایع می کنند.

پ ن : مطالعه موارد زیر هم پیشنهاد می شود:

1.       امیدسازان و امیدسوزان: جایگاه فیلسوفان کجاست؟

2.       کتاب «فرح و شادمانی ممدوح و مذموم از منظر قرآن و روایات»، به کوشش الهام قاهری (اطلاعات بیشتر اینجا )

3.       کتاب «شرع و شادی»، نوشته ابوالفضل طریقه دار(توضیح بیشتر در اینجا)

 

برچسب‌ها: اخلاق و شادی, شادی از نظر اسلام, شادی و فلسفه اخلاق, مقاله ها

+ نوشته شده در  سه شنبه ۱۸ تیر۱۳۹۲ساعت   توسط حسینعلی رحمتی