مقاله «راهکارهایی برای اخلاقی تر شدن فضای مجازی» حسینعلی رحمتی

مقاله 45: راهکارهایی برای اخلاقی تر شدن فضای مجازی

 

مکتوب حاضر مطالبی است که در دومین سخنرانی در گروه فلسفه اخلاق مجمع عالی حکمت اسلامی پیرامون «اخلاق در فضای مجازی» ارائه شده است. پیشنهاد می شود علاقه مندان ابتدا بحث پیشین (موانع و چالش های اخلاقی شدن فضای سایبر) را در اینجامطالعه فرمایند.

 

1.       شناسایی موانع اخلاقی شدن فضای مجازی هر چند لازم است ولی کافی نیست؛ بلکه همچنین ضروری است راهکارهایی که می تواند به اخلاقی تر شدن فضای مجازی منجر گردد نیز بررسی و معرفی شود. بحث حاضر در این راستا ارائه می گردد.

2.       حتی با وجود بهره گیری از راهکارهایی از قبیل آن چه در این بحث ارائه می شود باز هم نمی توان انتظار اخلاقی شدن کامل فضای مجازی را داشت، چرا که این امر مستلزم آن است که اولا همه مرتبطان با این فضا در سراسر جهان بر روی مفاهیم و مصادیق فضائل و رذائل اخلاقی و اصول مربوط به آنها در این عرصه توافق پیدا کنند ثانیا همه آنها خود را به طور کامل مقید به مراعات همه این اصول نمایند. اما از آنجا که، همانند فضای حقیقی، چنین انتظاری گر چه مقبول است ولی عملی شدن آن معمول یا مقدور نیست، لذا اگر بخواهیم واقع بینانه به مسئله نگاه کنیم باید بگوییم که در صورت توجه به راه‌کارهایی از قبیل آن چه در ادامه می آید، فضای سایبر تا اندازه زیادی اخلاقی می شود.

3.       از منظر بحث حاضر، بهترین و موثرترین راهکار برای اخلاقی تر شدن فضای مجازی آن است که اخلاق و اخلاقی بودن در وجود همه مرتبطان با فضای سایبر نهادینه شود. به عبارت دیگر، همه افراد در خود انگیزه های کافی و لازم را برای مراعات اخلاق و پرهیز از نقض اصول اخلاقی در فضای مجازی داشته باشند.

برخی از راه کارهایی که برای اصلاح موانع و غلبه بر چالش های فراروی اخلاقی شدن فضای مجازی می تواند کارساز باشد از این قرار است:

1.       باور به حضور خداوند: هر چند فضای سایبر گاه به اندازه ای مه آلود است که آدمی می تواند به گونه ای ناشناس در آن یکه تازی کند و حتی مرزهای اخلاق را زیر پا بگذارد، ولی انسانی که به وجود خداوند ایمان داشته باشد و خود را چه در خلوت و چه در جلوت در معرض دید او بداند دیگر نیازی به ناظران بیرونی ندارد و به گونه ای «خود – کنترل گر» خود را مقید به رعایت امور اخلاقی می داند.

2.       اخلاقی سازی جامعه حقیقی: فضای مجازی با فضای حقیقی در ارتباط و تاثیر متقابل است. چرا که همه مرتبطان و فعالان در عرصه فضای سایبر، در  فضای حقیقی زندگی می کنند. از این رو، به هر اندازه که فضای  حقیقی اخلاقی تر شود فضای مجازی هم اخلاقی تر می شود و بر عکس. از کودکی که در محیط خانواده، از کارمندی که در محیط کاری خود، از شهروندی که در محیط سیاسی و اجتماعی خود – که محیطی نسبتا آشکار و قابل مشاهده است، شاهد یا عامل نقض اصول اخلاقی است نمی توان انتظار داشت که در فضای مجازی،  که در آن امکان ناشناس ماندن بیشتر  است – مقید به اخلاق باشد.

3.       برجسته سازی هویت انسانی انسان: جهت برون رفت از وادادگی در برابر فناوری به طور کلی و فناوری اطلاعات و ارتباطات به طور خاص، لازم است برای هویت یابی استقلالی انسان و تقویت اراده و اختیار و قدرت گزینش گری وی در برابر فناوری، همچنین جرات و جسارت «نه» گفتن به رذائل فضای سایبر، تلاش مداوم شود.

4.       نظارت بیرونی: در فضای مجازی هم مثل فضای حقیقی، همواره کسانی هستند که به دلائل گوناگون اخلاق را زیر پا می گذارند. از این رو لازم است نوعی نظارت و کنترل بیرونی هم در میان باشد. این کنترل بسته به مورد می تواند توسط والدین (درباره فرزندان) یا نهادهای قانونی (در مورد دیگر افراد جامعه) باشند. برخورد با ناقضان اخلاق، به ویژه در مواردی که به امنیت جانی، مالی و آبرویی افراد یا امنیت کلی جامعه مربوط می شود، وظیفه نیروهایی است که در فضای حقیقی نیز در این زمینه‌ها مسوولیت دارند. بدیهی است که البته اینان هم در انجام وظیفه خود بایستی ضوابط قانونی، شرعی و اخلاقی را به طور جدی مراعات نمایند.

5.       عدم بسنده کردن به شیوه های سلبی: هر چند اعمال پالایش فضای سایبر یا فیلترینگ در مواردی لازم است ولی برای اخلاقی تر شدن فضای مجازی نمی توان به این گونه اقدامات بسنده کرد. چرا که امروزه امکان دور زدن آنها به راحتی میسر شده است.

6.       امر به معروف و نهی از منکر: بر اساس آموزه اسلامی همواره باید در جامعه افرادی باشند که دیگران را به کارهای نیک سفارش و از کارهای زشت بازدارند.طبیعتا وجهی از این کار در زمان ما معطوف به دعوت به مراعات اخلاق و ترک رذائل اخلاقی در فضای سایبر است. البته انجام امر به معروف و نهی از منکر چه در فضای حقیقی و چه در فضای مجازی برای خود ضوابط، اصول و شرایطی دارد که بایستی مورد توجه قرار گیرد.

7.       مشاوره با اهل فن: برای گرفتار نشدن در دام رهزنان اخلاق و عقاید در فضای سایبر لازم است انسان از نظر عقیدتی و اخلاقی به صاحبنظران آگاه در این زمینه مراجعه کند و از نظر فنی و سخت افزاری نیز به خبرگان اهل فن مراجعه نماید و از مشورت آنان بهره گیرد. این امر وقتی اهمیت بیشتری پیدا می کند که بدانیم گرداب های اخلاق ستیزی در فضای سایبر گاه آن چنان ظریف، پیچیده، جذاب و غیر آشکار است که انسان تا وقتی به تبعات آن دچار نشود متوجه نمی شود.

8.       بهره گیری از آموزه های دینی: بسیاری از اصول و قواعد موجود در اندیشه اسلامی را می توان برای رفع یا کاهش موانع اخلاقی شدن مورد استفاده قرار داد. از جمله دستورات اخلاقی می توان به این موارد اشاره کرد: حرمت دروغ گویی و لزوم صداقت در گفتار و کردار،لزوم وفای به عهد،حرمت تفتین و بدگویی و فحش و ناسزا، حرمت اشاعه فحشا، لزوم حفظ کرامت آدمی و پرهیز از هر کاری که به آن خدشه وارد می کند، لزوم رعایت عفاف و پاکدامنی، و لزوم مراعات حق الله و حق الناس. برخی از قواعد فقهی نیز که برای به سازی اخلاقی فضای سایبر نیز کاربرد دارند از این قرارند: حرمت غش در معامله و تدلیس ماشطه، قاعده لاضرر و لاضرار، بطلان معامله غرری، حرمت تصرف در اموال دیگران بدون اجازه آنها، حرمت دزدی، تسلط مردم بر اموال خود، حرمت کم فروشی، و لزوم حفظ احترام دماء و فروج و اَعراض.

9.       تشریک مساعی جهانی: اینترنت، شبکه ای است جهانی و همه انسان‌ها از سراسر جهان می توانند از طریق آن به تولید و توزیع محتوی بپردازند. به همین جهت دغدغه های مربوط به آن، از جمله چالش های اخلاقی مرتبط با آن، هم امری است جهانی و مشترک میان همه جوامع. طبیعتا در هر جامعه ای فرصت‌ها و امکاناتی برای برای رفع این دغدغه‌ها وجود دارد و تلاش هایی هم شده و می شود. به هر اندازه افراد، موسسات و نهادهای ملی یا بین المللی بتوانند در زمینه اخلاق فضای سایبر با یکدیگر همراهی، همدلی و برنامه ریزی و همکاری بیشتری داشته باشند امکان رفع یا کاستن موانع موجود بر سر راه اخلاقی تر شدن فضای سایبر نیز بیشتر می شود. اندیشوران جامعه ما نیز به شرط جدی گرفتن این موضوع، می توانند با بهره گیری از داشته های اخلاقی، دینی و فرهنگی ما در عرصه تلاش های بین المللی برای مواجهه با چالش های اخلاقی فضای سایبر نقشی درخور ایفا نمایند و حرف های جدی برای گفتن داشته باشند.

10.   استفاده از مطالعات و صاحب نظران بین رشته ای: اخلاق باانسان سروکار دارد و انسان هم دارای ابعاد وجودی گوناگون است که هر کدام بر دیگری تاثیر دارد. بنابراین لازم است برای سیاست گذاری و برنامه نویسی جهت اخلاقی تر شدن محیط مجازی از متفکران عرصه های اخلاق، فلسفه، اینترنت،‌ جامعه شناسی، روان شناسی و مانند آن استفاده شود.

11.   آگاهی بخشی و آموزش: به هر اندازه میزان آگاهی در بین مرتبطان با فضای سایبر بیشتر شود اخلاقی سازی این فضا با موانع کمتری روبه‌رو می شود. این آگاهی بخشی و آموزش بایستی با بهره گیری از روش های مناسب و ابزارهای صحیح، و درباره چند گروه انجام پذیرد:

a.       کاربران:  کاربران ناآگاه، بی اطلاع، یا ساده و خوش خیال، بهترین طعمه ها، اهداف و قربانیان افرادی هستند که اخلاق را در فضای سایبر نادیده می گیرند. از این رو آگاهی بخشی مداوم به افرادی که در صدد ورود به فضای سایبر هستند یکی از بهترین راه های برطرف ساختن موانع اخلاقی سازی فضای سایبر است. این آگاهی‌ها و آموزش‌ها می تواند درباره مخاطرات و خطرات گوناگون و متنوعی باشد که بر سر راه کاربران قرار دارد. در آموزه های قرآنی نیز به انسان‌ها سفارش شده که در غذای خویش تامل و دقت داشته باشند. «فلینظر الانسان الی طعامه» (سوره عبس، آیه 24).. با توسع معنایی در واژه «طعام» و شمول آن به غذای روح و جسم، می توان گفت هر یک از کاربران اینترنت لازم است توجه کنند خوراک فکری و روحی ای که در هر یک از بخش های فضای مجازی به آنها عرضه می شود آیا از نظر اخلاقی سالم هست یا خیر. تقویت این روحیهء «خود – غربالگری» در افراد می تواند مانع درافتادن آنها به دره هولناک امور غیر اخلاقی شود.

b.       والدین: از آن جا که بخش عمده ای از کاربران، و در نتیجه قربانیان اخلاق ستیزی فضای سایبر را نوجوانان و جوانان تشکیل می دهند آگاهی والدین آنها از ابعاد مثبت و منفی و منافع و مضار بهره گیری از فضای سایبر، همچنین آگاهی شان درباره چگونگی برخورد با فرزندان در این زمینه، می تواند جلوی بسیاری از مشکلات اخلاقی فراروی فرزندان را بگیرد.

c.       تولید کنندگان و توزیع کنندگان نرم افزار و سخت افزار: دانش افزایی اخلاقی کسانی که در حرفه های مرتبط با فضای سایبر قرار دارند می تواند باعث آگاهی این افراد از وظایف اخلاقی خود و دوری از نقض اصول اخلاق کاری شان می شود.

d.        افراد، نهادها و سازمان های ناظر و مرتبط: به طور معمول در هر جامعه ای با توجه به هنجارها و ضوابط قانونی یا عرفی و شرعی آن جامعه افراد و نهادهایی هستند که وظیفه نظارت بر فضای سایبر و ممانعت از نقض حقوق شهروندان در این فضا را دارند. از این رو لازم است این افراد یا سازمان ها آموزش‌ها و آگاهی های لازم را کسب کنند تا بتوانند وظایف خود را به نحو احسن و بدون داشتن هر گونه تبعاتی ایفا نمایند.

پ ن: بازنشر این مقاله در دیگر پایگاه های اینترنتی:

خلاصه مباحث این مقاله در مجله «حکمت اسلامی» ش۲۷ ص ۵۰ - ۵۱ (دانلود)

دانا نیوز

تی نیوز

خانه هنر طلاب

 

برچسب‌ها: اخلاق فناوری اطلاعات, اخلاق تکنولوژی, فلسفه اخلاق, فناوری و اخلاق, اخلاق اسلامی

+ نوشته شده در  دوشنبه ۶ آبان۱۳۹۲ساعت   توسط حسینعلی رحمتی