مقاله «والدین و «بلوغ دیجیتالی» فرزندان: بحثی در شکاف دیجیتالی بین - نسلی» حسینعلی رحمتی

مقاله 41: والدین و «بلوغ دیجیتالی» فرزندان: بحثی در شکاف دیجیتالی بین - نسلی

( دانلود pdf این مقاله )

تعریف:

شکاف دیجیتالی (digital gap/digital divide)  از جمله اصطلاحاتی است که امروزه در فضای حقیقی و مجازی کم و بیش مورد توجه قرار گرفته است. این اصطلاح گر چه ابتدائا مربوط به میزان دسترسی به فناوری اطلاعات و ارتباطات است ولی باتوجه به پیامدهایی که دارد باید در حوزه هایی چون تعلیم و تربیت و اخلاق نیز مطرح شود(برای آگاهی بیشتر درباره این اصطلاح و تاریخچه اش اینجا را مطالعه کنید.) درباره این اصطلاح دو صورت بندی وجود دارد: گاهی ناظر به تفاوت بین کشورها است از جهت میزان دسترسی به فناوری های اطلاعات و ارتباطات از قبیل اینترنت و کامپیوتر، و گاهی ناظر به تفاوت بین فرزندان و والدین است از جهت آشنایی با این فناوری ها و استفاده از آنها. در مقاله حاضر، مورد دوم و البته از منظر اخلاق، فرهنگ و تعلیم وتربیت مورد توجه قرار می گیرد.

طرح مسئله: اصل ماجرا به طور ساده این است که امروزه نه تنها در جامعه ما بلکه در بسیاری از کشورها میزان آگاهی فرزندان از دنیای دیجیتال و میزان استفاده آنها از اینترنت و کامپیوتر بسیار بیشتر از والدین شان است. این امر موجب شده که بزرگترها از کوچکترها در این میدان عقب بمانند و این عقب ماندگی گاه به اندازه ای شده که از آن به «شکاف یا فاصله دیجیتالی» بین دو نسل تعبیر می شود. اگر این امر فقط در محدوده ناآشنایی والدین با فناوری های اطلاعات و ارتباطات باقی می ماند شاید مشکل قابل تحمل بود، اما مسئله آن است که این شکاف پیامدهای تربیتی، اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی را نیز به همراه دارد و در دراز مدت می تواند آسیب های فراوانی را از این ناحیه به زندگی فردی و اجتماعی شهروندان و خانواده ها وارد نماید. با توجه به این مخاطرات و با توجه به میزان رو به رشد دسترس پذیری نسل جوان به فناوری های جدید، لازم است که موضوع شکاف دیجیتالی و چاره اندیشی برای کاستن از آن در دستور کار دلسوزان جامعه ما قرار گیرد. مدعای مقاله حاضر آن است که شکاف دیجیتالی بین والدین و فرزندان می تواند موجب مشکلات اخلاقی، تربیتی، فرهنگی، اجتماعی، روحی و روانی، و حتی اقتصادی فراوانی شود. وضعیت مطلوب در این زمینه آن است که میزان آگاهی و استفاده والدین در این حوزه ها از فرزندان بیشتر باشد؛ به گونه ای که آنان فرزندان خود را در این وادی راهنمایی کنند، نه برعکس.

درباره تفاوت دیجیتالی نسلی لازم است چند نکته مورد توجه قرار گیرد:

الف) عوامل شکل گیری شکاف دیجیتالی:

با تامل در مباحث پیرامونی شکاف دیجیتالی بین نسل ها می توان موارد زیر را از جمله عواملی دانست که در شکل گیری و عمیق تر شدن این فاصله ها تاثیر دارد:

1.       ناآگاهی والدین از اهمیت و تاثیرات این فناوری ها: به هر اندازه پدرومادرها از تاثیرات مثبت و منفی فناوری های اطلاعاتی و ارتباطاتی در زندگی انسان امروز بی خبر باشند انگیزه کمتری برای آشنا شدن با آنها خواهند داشت. 

2.       روحیه نوجویی، تنوع طلبی و کنجکاوی فرزندان: جوانان و نوجوانانی که در دنیای امروز زندگی می کنند هم به خاطر روحیاتی که به مقتضای سن خود  دارند هم به خاطر میزان آگاهی ها و اطلاعاتی که از طرق مختلف به دست می آورند انگیزه بیشتری برای دسترسی به دنیای جذاب، متنوع و سرگرم کننده فضای مجازی دارند. اطلاعاتی که آنان در این زمینه از سوی همسالان خود یا رسانه های دیگر کسب می کنند همچنین فرصت هایی که برای شان جهت استفاده از این فناوری ها فراهم می شود، بر میزان شوق و علاقه شان جهت بهره گیری هر چه بیشتر از آنها دامن می  زند. اگر این امر در تقابل با کم انگیزگی یا بی انگیزگی والدین جهت آشنایی با فضای مجازی قرار گیرد طبیعی است که به مرور زمان فاصله بین والدین و فرزندان را زیادتر می کند.

3.       بی تفاوتی و مسوولیت گریزی والدین: برخی والدین از میزان تاثیر این فناوری ها و حتی لزوم آشنایی با آنها آگاهی دارند ولی عدم تعهد و فقدان مسوولیت شناسی آنان موجب می شود که در این راه گامی بر ندارند.

4.       اعتماد بیش از اندازه به فرزندان: هر چند از نظر تربیتی نباید به فرزندان خود بدبین باشیم و آنان را به چشم «مظنونین همیشگی»  بنگریم، ولی تفریط در این زمینه و افتادن از سوی دیگر بام هم صحیح به نظر نمی رسد. به این معنا که اعتماد بی اندازه و بی مبنا به فرزندان در استفاده از فضای مجازی نیز کار عاقلانه ای به نظر نمی رسد. چرا که به هر اندازه هم که به دانایی و زیرکی فرزندان مان ایمان داشته باشیم باز هم باید بدانیم که در فضای سایبر همواره رهزنانی وجود دارند که از روحیه کنجکاوی فرزندان و صداقت و سادگی آنان نهایت سوءاستفاده را می کنند. خود امکانات فنی که فضای سایبر امروزه در اختیار این راهزنان ایمان و اندیشه می گذارد، بر حساسیت ماجرا می افزاید.

5.       فقدان شرایط لازم در والدین برای آشنایی با این فناوری ها: گام نهادن به وادی پر رمز و راز فناوری های اطلاعاتی و ارتباطاتی نیازمند برخی مقدمات است که ممکن است والدین از آنها بی بهره باشند و به همین خاطر امکان قدم زدن در دنیای مجازی را نداشته باشند. به عنوان مثال، آگاهی با زبان انگلیسی یا آشنایی با شیوه کار نرم افزارها و سخت افزارهای مختلف از جمله این شرایط است که اگر والدین از آنها برخوردار نباشند نمی توانند با دنیای دیجیتال ارتباط برقرار کنند.

6.       اقتضائات شغلی فرزندان: امروزه به طور معمول بسیاری از جوانان و نوجوانان با شغل ها و یا در شرایطی به سر می برند که لازم است با فضای سایبر و فناوری های جدید سروکار داشته باشند و ازآنها استفاده کنند. مثلا دانشجو هستند و برای انجام امور اداری خود یا یافتن منابع علمی از اینترنت استفاده می کنند. یا تمایل دارند در شبکه  های اجتماعی عضو شوند یا وبلاگ و وب سایت دارند و محتوای تولیدی خود را در معرض دید دیگران قرار می دهند و موارد فراوانی از این قبیل. این در حالی است که دست کم در جامعه ما شغل گروه عمده ای از والدین به گونه ای است که تا این اندازه درگیر فضای دیجیتال نیستند. به همین خاطر، خواسته با ناخواسته، با آن هم بیگانه هستند و در صورت نیاز هم مجبورند  از دیگران، مثلا فرزندان خود، کمک بگیرند.

ب) پیامدهای شکاف دیجیتالی:

همان گونه که گفته شد فاصله بیش از اندازه بین نسل قبلی و نسل فعلی در زمینه آشنایی با فضای دیجیتال و دسترسی به آن، عوارضی دارد که در این جا به برخی از پیامدهای فرهنگی، اجتماعی و اخلاقی آن اشاره می شود:

1.       امکان «بلوغ دیجیتالی ناقص یا زودهنگام»: همان گونه که والدین در رسیدن فرزندان خود به بلوغ فکری، اقتصادی و جسمی می توانند نقشی هدایت گرانه داشته باشند در یاری رسانی به آنها برای رسیدن به رشد عقلانی و اخلاقی لازم جهت مواجهه درست با فناوری های جدید هم می توانند نقشی مهم ایفا کنند. این البته در صورتی است که آگاهی والدین در این زمینه اگر از فرزندان بیشتر نیست دست کم به اندازه آنها باشد. مفهوم این سخن آن است که عقب بودن بزرگترها در آشنایی با و استفاده از فناوری های مربوط به فضای سایبر موجب می شود که فرزندان نیازهای خود در این زمینه را توسط افراد دیگر برطرف کنند و طبیعی است که در این صورت امکان آن که اطلاعاتی بیشتر یا کمتر از نیاز خود دریافت کنند زیاد است. این امر می تواند به بلوغ دیجیتالی زودرس یا دیررس آنها منجر شود.

2.       عدم توانایی والدین در راهنمایی و تربیت فرزندان: فناوری هایی چون اینترنت امروزه به مثابه عوامل موثر بر اخلاق و تعلیم و تربیت افراد عمل می کند. این فناوری ها هم می تواند یاور والدین در تربیت فرزندان باشد هم می تواند همه زحمات آنها را در این زمینه بر باد دهد. این امر بستگی به این دارد که پدر و مادرها چه اندازه با این مربیان و معلمان جدید آشنا باشند و علاوه بر آن که نقاط قوت و ضعف شان را می شناسند به فرزندان خود هم در این باره آگاهی ها و هشدارهای لازم را بدهند. ناآگاهی والدین از این عوامل، در واقع واگذاشتن میدان تربیت فرزندان به حریفانی است که هیچ شناختی از آنها ندارند.

3.       ناتوانی والدین در نظارت بر فرزندان: ویژگی های خاص فناوری های جدید موجب شده که فرزندان بتوانند در صورت لزوم والدین خود را به قول معروف «دور بزنند». در زمان های گذشته اگر فرزند خانواده در بیرون یا درون خانه خطایی می کرد کم و بیش به آسانی قابل شناسایی و نظارت بود ولی ابزارهای دیجیتالی جدید این امکان را فراهم کرده که فرزند شما اگر بخواهد در جلوی چشم تان کارهای گوناگونی را انجام دهد بدون این که شما مطلع شوید. با توجه به لزوم نظارت معقول و منطقی والدین بر گفتار و کردار فرزندان، چنانچه آنها آگاهی لازم را با این ابزارهای جدید نداشته باشند در واقع وظیفه نظارتی خود را به خوبی نمی توانند ایفا نمایند. روشن است که فقدان نظارت می تواند موجب ببروز مشکلات فراوان دیگری شود. به عنوان مثال، عدم نظارت بر دوستی های بین جوانان یا نوجوانان در فضای دیجیتال و مشارکت آنها درگروه ها و شبکه های اجتماعی، می تواند موجب بروز مشکلات روحی و جسمی و گاه اقتصادی یا حتی جانی شود. خبرهایی که در این زمینه گاه در رسانه ها یا در خود فضای مجازی مطرح می شود گواه این مطلب است.

4.       محروم شدن از منافع و مزایای این فناوری ها: گفته اند«آدمی دشمن چیزی است که نمی داند». بر این اساس بایدگفت چنانچه والدین با فناوری های جدید آشنایی کافی نداشته باشند طبیعی است که هم به آنها نگاه بدبینانه داشته باشند هم از منافع فراوان آن هم محروم بمانند؛ به ویژه آن که زندگی انسان ها هر روز بیش از گذشته به این فناوری ها وابسته می شود و بدون آنها کارها با سختی فراوان تری روبه رو می شود.

5.       افزایش امکان انحطاط اخلاقی و تربیتی فرزندان: استفاده از فناوری های اطلاعات و ارتباطات هم می تواند موجب ارتقای باورها و رشد شخصیت اخلاقی، دینی، فکری، فرهنگی و اجتماعی فرزندان شود هم می تواند به عکس آن عمل نماید. این امر به چند عامل بستگی دارد که یکی از آنها آگاهی و آشنایی والدین با تاثیرات این فناوری ها است. چنانچه والدین درباره این فناوری ها اطلاعات لازم را نداشته باشند طبیعی است که فرزندان خود را به مدرسه ای فرستاده اند که هیچ آشنایی با قوانین و مقررات، معلمان و دوستان فرزندانشان ندارند. در چنین فضایی که انسان های فاسد و سودجو هم کم نیستند؛ امکان لغزش فرزندان بسیار زیاد است. این ناآگاهی موجب می شود که به مرور زمان تاثیرپذیری فرزندان از دوستان و والدین دیجیتال خود بیشتر شود و به موازات آن، اعتبار و اقتدار تربیتی و اخلاقی والدین حقیقی کمتر گردد.

6.       ناتوانی در آموزش های مربوط به فضای مجازی: جدای از جنبه های تربیتی و اخلاقی، عدم آشنایی کافی والدین موجب می شود که آنان نتوانند حتی درباره استفاده معمول از فناوری هایی چون اینترنت به فرزندان خود کمک کنند. به عنوان مثال، نمی توانند آنان را در زمینه کارهایی چون جست و جو در اینترنت، ارسال و دریافت مطلب، به اشتراک گذاشتن مطالب، و انجام امور اداری خود از طریق اینترنت  یاری نمایند.

7.       امکان فریب خوردن والدین: شکاف دیجیتالی بین نسلی گاه می تواند به متضرر شدن والدین نیز منجر شود. فناوری های جدید مانند شمشیر دو لبه ای است که نوع استفاده از آن به قصد ونیت کاربران آنها بستگی دارد. از این رو آگاهی فرزندان از ظرفیت ها و ظرافت های آنها و ناآگاهی والدین از این امور می تواند برای والدین هزینه ساز باشد؛ به عنوان مثال ممکن است برخی فرزندان وانمود کنند از اینترنت برای کارهای علمی خود استفاده می کنند در حالی که این گونه نیست، یا ممکن است به حساب های بانکی والدین دستبرد بزنند و خطرهایی از این دست که به هر حال بر سر راه پدرومادرهای بی اطلاع قرار می گیرد.

 ج) راه های کاهش شکاف دیجیتالی یا کاستن از پیامدهای آن:

با توجه به نقش مهم فناوری های اطلاعاتی و ارتباطاتی در دنیای امروز، طبیعتا معقول، و تا حدودی مقدور، نیست که فرزندانمان را از این فناوری ها محروم کنیم؛ چرا که با این کار در واقع آنان را تبدیل به انسان هایی کرده ایم که فاقد «سواد دیجیتال» هستند و همان طور که در دنیای گذشته اگر کسی بی سواد بود نمی توانست به خوبی گلیم خود را از آب بکشد، امروز نیز اگر کسی از نظر دیجیتالی بی سواد باشد از جهت انجام کارهای روزمره و فعالیت های تخصصی خود با مشکلات جدی مواجه می شود.بنابراین بایستی از یک سو  امکان استفاده فرزندان را از این فناوری ها فراهم کرد و از سوی دیگر تدبیری اندیشید که از خطرات و آفات آن تا جایی که مقدور است در امان باشند. یکی از نتایج مستقیم یا غیرمستقیم چنین امری، کاسته شدن از فاصله یا شکاف دیجیتالی بین نسلی است.

برای وصول به چنین مقصودی، راه کارهای زیر به پدران و مادران و همه کسانی که به نوعی حکم بزرگتر را برای جوانان و نوجوانان دارند پیشنهاد می شود:

1.       جدی گرفتن موضوع: تا وقتی بزرگترها حضور فضای مجازی و حضور در فضای مجازی را جدی نگیرند برای آشنایی با و استفاده از آن هم اقدام جدی نخواهندکرد. بنابراین، نخستین گام آن است که حضور فناوری های جدید را به عنوان میهمان های خوانده یا ناخوانده در زندگی انسان امروز جدی بگیریم و برای آشنایی با آنها احساس نیاز کنیم.

2.        تلاش برای افزایش آگاهی درباره فناوری های جدید: گام بعدی آن است که والدین از هر طریق ممکن در صدد فراگیری آموزش های لازم از نظر سخت افزاری و نرم افزاری درباره این فناوری ها برآیند. خوشبختانه به هر اندازه این فناوری ها پیشرفت کرده هم آموزش آنها هم کار با آنها آسان تر شده است. امروزه در هر یک از شهرهای کشورمان موسسات و افراد متخصص فراوانی هستند که می توانند در یک دوره کوتاه مدت مهارت های مختلف مربوط به استفاده از اینترنت و کامپیوتر و مانند آن را با هزینه های مناسب آموزش دهند. فقط کمی همت و اراده می خواهد.

3.       دوستی، همدلی و همراهی با فرزندان: فرزندانی که با والدین خود احساس دوستی و همراهی دارند طبیعتا به آنان بیش از دیگران اعتماد می کنند و انگیزه بیشتری برای بهره گیری از راهنمایی های والدین جهت زیستن در فضای مجازی دارند. در این حالت است که از ناآگاهی یا کم آگاهی والدین سوءاستفاده نمی کنند و اگر هم به مشکل یا مسئله ای برخوردند آن را با پدر و مادر خود در میان می گذارند. ایجاد چینن رابطه ای بین والدین و فرزندان، گره گشای بسیاری از مشکلات و مانع از وقوع بسیاری از آفات و خطرات زندگی در فضای مجازی است؛ همانطور که در فضای حقیقی هم وضعیت همین گونه است.

4.       پیشگامی در آشنا کردن فرزندان با این فناوری ها: جذابیت ها و کاربردهای متنوع فناوری های جدید از یک طرف و میل جوانان و نوجوانان به بهره گیری از آنها از طرف دیگر به اندازه ای است که آنها معمولا حوصله نمی کنند که شاید پدر و مادرها روزی زمینه ساز آشنایی با این فناوری ها شوند. از این رو بهتر است والدین در این زمینه به صورت فعال وارد میدان شوند نه منفعل. به این معنا که بسته به شرایط و نیازهای فرزندان شان، در هر مرحله زندگی، آنان را با این فناوری ها آشنا کنند و خود یا دیگران آموزش های لازم را به ایشان بدهند. یکی از فواید این کار آن است که فرزندان گمان نمی کنند که والدین شان با اصل استفاده از این فناوری ها مخالف اند.  

5.       مشاوره با صاحبان نظر در زمینه فناوری، اخلاق و تعلیم و تربیت: هم در دنیای دیجیتال هم در عرصه تعلیم و تربیت و اخلاق موضوع ها و مسائل فراوانی وجود دارد که نمی توان انتظار داشت همه پدر و مادرها از آنها مطلع باشند. از این رو بهتر است والدین در هر یک از این زمینه ها همچنین درباره شیوه تعامل با فرزندان خود، با افراد آگاه و دلسوز در این زمینه ها مشورت کنند. این امر بخصوص در مواردی که فرزندان در مواجهه با فضای مجازی به مشکلاتی برخورده اند از اهمیت و ضرورت بیشتری برخوردار می شود.

6.       آگاهی بخشی به فرزندان درباره خطرات فراروی آنان در فضای مجازی: یک بررسی اجمالی نشان می دهد که پدر و مادرها معمولا وقت کمی را برای گفت و گو با فرزندان صرف می کنند. دلائل این امر چه موجه باشند چه ناموجه، به هر حال در این که چنین وضعیتی تاثیرات منفی از خود باقی می گذارد تردیدی وجود ندارد. بنابراین، بهتر آن است که والدین در فرصت های مختلف یا خودشان یا توسط افراد مناسب، آگاهی ها و اطلاعات لازم را هم درباره فواید و کاربردهای مثبت هم درباره آسیب ها و خطراتی که می تواند بر اثر استفاده از فناوری های جدید دامن گیر فرزندان شود به آنها معرفی کنند.

7.       نظارت بر استفاده فرزندان از این فناوری ها: نظارت والدین بر رفتار و کردار فرزندان، امری است که هم عقل و هم  شرع آن را می پذیرد. آنچه در این زمینه مهم است نوع نظارت است. مقصود از نظارت در این جا ایجاد محدودیت های بی جا یا نظارت های بی منطق و تجسس بی مورد توسط والدین نسبت به فرزندان در بهره گیری از اینترنت و مانند آن نیست؛ بلکه به این معناست که به دور از افراط و تفریط اعمال و رفتار فرزندان در مواجهه با این فناوری ها زیر نظر باشد و در مواردی که احساس خطر می شود هشدار های لازم به فرزندان داده شود. اعتماد به فرزندان گر چه لازم است ولی این اعتماد بایستی همراه با نظارت باشد؛ چرا که پیچیدگی های خاص فضای سایبر و وجود افراد سودجو وقتی با کم یا بی تجربه گی و صداقت  و سادگی جوانان یا نوجوانان همراه شود، می تواند فجایع فراوانی را به بار آورد. البته شیوه و حد و مرز نظارت نیز امر مهمی است که بایستی والدین با بهره گیری از تجارب خود و مشورت با افراد دلسوز به آن دست یابند.

8.       فراهم سازی امکان استفاده از این فناوری ها در محیط خانه: به هر اندازه که استفاده فرزندان از اینترنت و کامپیوتر در درون خانه انجام شود آسیب های احتمالی هم کاهش پیدا می کند، چرا که نظارتی که در بالا گفته شد بهتر اعمال می شود؛ بعلاوه که اگر والدین اطلاعات لازم را درباره این فناوری ها داشته باشند بهتر می توانند فرزندان خود را راهنمایی کنند.

9.       عبرت و درس آموزی از دیگر جوامع: هم والدین هم مسوولان فرهنگی و اجتماعی، هم نخبگان  جامعه ما باید به بررسی دقیق و مداوم عوامل و زمینه های شکل گیری شکاف دیجیتالی و پیامدهای آن درکشورهای دیگر بپردازند و از راه های رفته و نرفته آنان برای پر کردن این شکاف درس های لازم را فراگیرند. روشن است که چاره جویی برای این کار در جامعه ما باید ناظر به شرایط خاص دینی، فرهنگی، تمدنی، و اجتماعی ما باشد.

 پ ن: طرح این موضوع مدیون نظر یکی از بینندگان وبلاگ است که در اینجا از این دوست ناشناس تشکر می کنم.

برچسب‌ها: شکاف دیجیتالی, اخلاق و اختلاف نسل ها, اخلاق فناوری اطلاعات, اخلاق تکنولوژی, مقاله ها

+ نوشته شده در  دوشنبه ۲۷ خرداد۱۳۹۲ساعت   توسط حسینعلی رحمتی