| سیر مطالعاتی با موضوع معرفت شناسی اسلامی |
|
درآمدی بر سیر مطالعاتی معرفت شناسی اسلامی وقتی در پارک قدم می زنیم و به گلها، درختان و آبنمای وسط پارک نگاه می کنیم، به طور ساده و ابتدایی در خود می یابیم که این اشیا همگی در خارج از ما وجود دارند. ما به واسطه ی مجاری ادراک خود آنان را دریافت می کنیم. سپس صورتی از آن را در ذهن خود ترسیم کرده و آن را حفظ می کنیم. حال هر بار به این پارک برگردیم با این صورت ها آشنا هستیم، زیرا از حافظه خود کمک می گیریم و آنها را به خاطر می آوریم. در نگاه نخست پیچیدگی خاصی در این فرایند احساس نمی کنیم. وقتی کتاب اشارات ابن سینا را آغاز می کنیم، دغدغه ی نخست او این است که انسان ها در این واقعیت که محسوساتی وجود دارد، اتفاق دارند. بنابراین آغاز فلسفه بر تنبیهاتی استوار است که انسان بتواند از این محسوسات و جزئیات عبور کرده و از درون این محسوسات معقولات و کلیات را دریابد. یا هنگامی که صفحات نخست نهایه الحکمه را ورق می زنیم، می بینیم که ما تردیدی نداریم که واقعاً و حقیقتاً هستیم، و نیز چیزهای دیگری هست که واقعاً و حقیقتاً خارج از ما وجود دارند. هوایی که استنشاق می کنیم، زمینی که روی آن قدم می زنیم و درختانی که پیش روی خود می بینیم، اشیاء واقعی خارجی هستند. اما وقتی ژرف تر به مسأله می اندیشیم، با پرسش های جدی تری روبرو هستیم. آیا واقعاً و حقیقتاً جهانی خارج از من و ادراکات من وجود دارد؟ اگر من به گونه ی بی واسطه با ادراکات خود سروکار دارم و به واسطه ی آنها با جهان خارج در ارتباطم، چرا باید به وجود اشیائی خارج از خود اعتماد کنم؟ حتی اگر فرض کنیم در خارج از من اشیائی وجود دارند، چگونه اطمینان کنم که آنها را به همان گونه که هستند، تصور می کنم؟ آیا وقتی به شیء خارجی خیره می شوم، در واقعِ امر هم به او نظر دارم یا تنها نگاهم به صورت ذهنی من است؟ این صورت ذهنی محصول انطباع شیء خارجی در ذهن یا نفس من است یا اینکه نفس من آن صورت را ساخته است؟ اگر فرض کنیم نفس من آن صورت را ساخته، آیا از روی موادی که ادراکات به او می دهند، می سازد یا با اتصال با عالمی دیگر و گرفتن صورت از آن به این کار می پردازد؟ به هر حال، این همه، پرسش هایی هستند که ذهن فلسفه پژوه معاصر را مشغول می کنند. این دست پرسش ها -که به طور جدی از کارهای کانت آغاز می شود و زائیده نگرش ایده آلیست های اروپایی است- توانست در مغرب زمین مسیر فلسفه را تغییر دهد. به گونه ای که دیگر کار فلسفه شناخت اشیا خارجی و روابط بین آنها نبود، بلکه شناخت یکسره معطوف به سازوکار ذهن و عملیات آگاهی بود. اگر بخواهیم بر این جنبش اروپایی نامی بگذاریم، بهتر است آن را «ایده آلیسم» بخوانیم و جریان فلسفه ی اسلامی را «رئالیسم». این نام که مورد پذیرش علامه طباطبایی (ره) در اصول فلسفه و روش رئالیسم قرار می گیرد، به شکافی بزرگ بین نگرش معرفت شناختی اسلامی و غربی دامن می زند. این شکاف موقعی عمق می یابد که علامه (ره) «ایده آلیسم» را مساوی «سفسطه» و «رئالیسم» را مساوی «فلسفه» می خواند[1]. هرچند او تنها از «برکلی» و «شوپنهاور» نام می برد، اما وقتی در خواندن کتاب دقیق تر شویم، می بینیم روی سخن او با تمام ایده آلیست ها از کانت و هگل تا هوسرل است. در واقع وقتی فلسفه ی اسلامی را، تنها فلسفه بدانیم و فلسفه ی غرب را، سفسطه، گفتگویی بین این دو جریان شکل نمی گیرد. بزرگترین مواجهه ی فلسفه ی اسلامی و غربی در معرفت شناسی رخ می دهد و تا نتوانیم مسائل و مشکلات این حوزه را رفع کنیم، نمی توانیم تعریف درستی از فلسفه داشته باشیم. این کوشش -که با نوشتن کتاب «اصول فلسفه و روش رئالیسم» آغاز می شود- در این چهار دهه پیشرفت های خوبی به خود می بیند؛ به طوری که شکاف ژرف «سفسطه» و «فلسفه»، با برجسته کردن «حیث حکایی نفس» به مثابه جنبه اصلی صور ذهنی در مبحث معرفت شناسی اسلامی این امکان را می یابد تا با «حیثیت التفاتی» هوسرل -که هنوز سودای ایده آلیستی در سر دارد- بسیار نزدیک شود[2]. کتاب قطور «مطابقت صور ذهنی با خارج» کوششی است معرفت شناسانه که تحت راهنمایی های اساتید موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) نوشته شده و در فرایند ارزیابی اعضای برجسته هیأت علمی گروه معرفت شناسی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی پذیرفته شده است. خالی از لطف نیست که نگاهی به مقدمه کتاب «حیث التفاتی و حقیقت علم در پدیدارشناسی هوسرل و فلسفه ی اسلامی» بیندازیم تا بفهمیم که چگونه مباحث معرفتی فارابی و ابن سینا توانسته از مجرای فلسفه ی قرون وسطی بر پدیدارشناسی برنتانو و هوسرل تأثیرگذار باشد.[3] اثر دیگری که می توان از آن به عنوان کتابی جریان ساز در حوزه ی معرفت شناسی اسلامی نام برد، «اصول معرفت شناسی در فلسفه اسلامی؛ علم حضوری» است. محور کتاب «مطابقت ذهن با خارج» به فراخور موضوع آن پیرامون علم حصولی می گردد، زیرا جریان مطابقت تنها در این نوع از علم معنای محصلی دارد. اما دکتر مهدی حائری یزدی در نظر دارد، پایان نامه دکتری خود را در فضای فلسفه ی تحلیلی امریکای شمالی پیرامون علم حضوری بنویسد. او که به خوبی با فیلسوفان اسلامی نظیر ابن سینا، شیخ اشراق و ملاصدرا و فلسفه های کانت، هیوم، راسل و ویتگنشتاین آشناست، تلاش می کند بتواند تحت نظارت سخت گیرانه و موشکافانه ی اساتید فلسفه ی تحلیلی آن دوره علم حضوری را در فلسفه و عرفان اسلامی با زبان تحلیلی تبیین کند. البته اگر بخواهید با زبان فلسفه ی اسلامی، معرفت شناسی او را پی گیرید، بهتر است به کتاب «فلسفه ی تحلیلی و نظریه ی شناخت در فلسفه ی اسلامی» مراجعه کنید. بخش دوم این کتاب تقریرات درس دکتر حائری یزدی در باب معرفت شناسی اسلامی است که به کوشش دکتر عبدالله نصری گردآوری شده است. سیر مطالعاتی معرفت شناسی اسلامی
هر روزه با هزاران گزاره سروکار داریم و بدون اینکه پرسش کنیم، از آنان عبور می کنیم. اما اگر مختصری در معنای آنها تأمل کنیم، جای پرسش است که با چه میزانی در مورد این گزاره ها داوری می کنیم و بر چه اساسی، دسته ای از آنها را صادق و دسته ای دیگر را کاذب می دانیم؟ آیا ملاک و شیوه ای برای تشخیص حقیقت از خطا و صدق از کذب وجود دارد؟ اصلاً آیا می توان واقعیت ها و حقایق را شناخت؟ چه بسا به طور ناخودآگاه پاسخ ساده ای به این دست پرسش ها بدهیم و به زندگی خود بپردازیم، اما هر اندیشمندی در حوزه های مختلف دانش چاره ای ندارد که شیوه ی خود را در رویارویی با این دست پرسش ها مشخص کند. بسیاری از معرفت شناسان غربی معاصر، معرفت را «باور صادق موجه» دانسته اند، اما اندیشمندان مسلمان در تعریف معرفت شناسی معنای لغوی آن یعنی علم و آگاهی را در نظر دارند. بنابراین کتاب حاضر با توجه به معرفت شناسی اسلامی درباره ی حقیقت معرفت انسان، ارزشیابی انواع معرفت های او و تعیین معیار صدق و کذب آنها می پردازد. نویسنده در کتاب حاضر یک دوره ی منسجم، خلاصه و روان معرفت شناسی اسلامی را تببین می کند. او در خلال بحث تلاش می کند با آوردن پرسش ها و مثال های متناسب، به غنای شیوه ی آموزش یاری رساند. این کتاب که به کوشش موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) آماده شده، به منظور ورود به معرفت شناسی اسلامی توصیه می شود.
بحث معرفت شناسی از چند دهه گذشته و به ویژه با نوشتن کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم، در میان اساتید و پژوهشگران فلسفه اسلامی مطرح شد. معرفت شناسی در فلسفه اسلامی از جمله علومی است که روشن، بدیهی و غیرقابل انکار انگاشته شده است، لذا در تاریخ فلسفه اسلامی پرداختن به آن غیر ضروری به نظر می آمد. اصولاً این بحث ها در ضمن مباحثی چون حقیقت، تقسیمات علم به حضوری و حصولی، وجود ذهنی و مسأله ی کلیات آمده است. این کتاب در واقع پاسخی است به شبهاتی که در فلسفه و علوم پایه مطرح است تا زمینه شکاکیت و نسبی نگری در علم مرتفع شود. دکتر حسن معلمی -که به متون فلسفه اسلامی تسلط دارد- توانسته طیف نسبتاً جامعی کتاب در حوزه ی معرفت شناسی اسلامی بنویسد. کتاب حاضر در دو بخش کلی به تعریف معرفت، امکان آن و نظریه مطابقت می پردازد. در راستای رسیدن به این هدف به طور مفصل، نظریات فیلسوفان اسلامی از فارابی تا علامه طباطبایی و آیت الله مصباح یزدی را بررسی و نقد می کند. به نظر او پرسش هایی که زمینه شکاکیت را فراهم می کند، در فلسفه ی اسلامی نیز از گذشته مطرح بوده است. او همچنین به نظریات فیلسوفان غربی در مکاتب تجربه گرایی، عقل گرایی، عمل گرایی، فایده گرایی و انسجام گروی توجه دارد و به نقد آنها می پردازد. البته نقادی او بیشتر به کلیت گفته های این مکاتب می پردازد و کمتر با نگاهی ژرف به نظرات آنان توجه می کند.
حقیقت علم، رابطه ذهن و عین و توانایی های انسان در ضبط و تحلیل داده های ذهنی همواره مورد پرسشگری بوده است. تاریخ معرفت از پیش سقراطیان تا به امروز در فلسفه غرب و اسلامی پُر از نظریات متنوع و چالش برانگیزی است که حل و فصل آن نیازمند پژوهشی دقیق و بلند مدت است. مشکل اساسی شناخت معرفت این است که هر چیز را با علم می سنجند، اما وقتی علم را موضوع تعلیم، فهم و پرسشگری قرار دهیم، این پرسش همواره با پژوهشگر دست در گریبان است که چطور می توان موجودی را با خودش پرسش کرد؟! پرسش اساسی کتاب حاضر حقیقت علم و شیوه ی حصول و حضور آن نزد آگاهی است. آنچه مطالعه تطبیقی حیث التفاتی نزد برنتانو و هوسرل با حقیقت علم نزد فیلسوفان اسلامی را امکان پذیر می کند، بستر مشترکی استکه این دو جنبش در آن شکل گرفته اند. جدا از اساس ارسطویی این تطبیق، فارابی و ابن سینا بودند که با تأثیر بر سنت فلسفه ی قرون وسطا، راه را برای آموزه ی بنیادین پدیدارشناسی فراهم کردند. خصوصیت «ذات اضافه بودن علم»، معقولات اولی و ثانی و تمایز صورت ذهنی از خارجی همه اموری بودند که در سنت پدیدارشناسی موثرند. برای آشنایی با حقیقت علم در فلسفه ی اسلامی و تأثیر آن بر فلسفه ی غرب، فصل نخست و سوم کتاب توصیه می شود.
بحث معرفت در دو سنت فلسفه تحلیلی غرب و فلسفه ی اسلامی دغدغه ی اساسی مهدی حائری یزدی است. او با فلسفه ی تجربه گرایی و عقل گرایی سنت غربی و فلاسفه اسلامی به خوبی آشناست. کتاب حاضر درسگفتارهای او پیرامون علم و معرفت در دو حوزه ی فلسفه تحلیلی و اسلامی است؛ طوری که با هضم کردن این مباحث با زبان ساده و روان توانسته در موضوعات اثبات عالم خارج، حقیقت علم، واقعیات علمی و قضایای فلسفی، وجود ذهنی، رابطه ی علم و معلوم، اتحاد عاقل و معقول و مراتب علم و ادراک مطالب بنیادینی را با تفکری نقادانه بنگارد. او به فراخور نیاز روز در دانشگاه تورنتو یک دوره اندیشه شناسی فلسفی ابن سینا تدریس کرده است. این گونه پژوهش در فلسفه ی ما سابقه ندارد و او با تحقیق و تفحص در فلسفه اسلامی این روش را از لابلای آثار فلسفی و منطقی ابن سینا استخراج کرده است. به همین خاطر معرفت شناسی اسلامی از حیث روش و محتوا متفاوت با هرگونه معرفت شناسی غربی است؛ با این حال می تواند در برابر شبهات معرفتی غرب پاسخگو باشد. همچنین نباید از خاطر دور داشت که بنیان معرفت شناسی اسلامی و توجه ویژه ی فلاسفه اسلامی به صورت ذهنی در برابر صورت خارجی -که در فلسفه ی یونان سابقه نداشته- در معرفت شناسی غرب تأثیر داشته است.
روش نگاش کتاب های نوصدرایی عموماً به این صورت بود که بحث های کلی در باب وجود و ماهیت در ابتدا مطرح می شد. سپس بر مبنای اثبات اصالت وجود و اعتباریت ماهیت کلیه بحث های کتاب سامان می گرفت. بحث معرفت شناسی نیز در خلال مباحث وجود ذهنی و مباحث نفس و اتحاد عقل و عاقل و معقول بررسی می شد. با ورود جریانات فلسفی غرب، به ویژه تبلیغات فلسفی-سیاسی سازمان ها و احزاب مارکسیستی، جلسات بحث های فلسفی با محوریت علامه طباطبایی (ره) آغاز شد و محصول آن کتاب حاضر شد. این کتاب نقطه عطفی در تاریخ معرفت شناسی اسلامی بود و فلسفه ی اسلامی را وارد مرحله ای جدید کرد. از ویژگی های برجسته این کتاب اشاره به اختلاف ماهوی بین معرفت شناسی در فلسفه های اسلامی و فلسفه های ایده الیستی غرب است. به نظر علامه منطق «دیالکتیک» خط بطلانی بر منطق قدیم است و در آن نه می توانیم و نه خواهیم توانست یک مفهوم کلی، ثابت یا مطلق را تصور کنیم و یا تصدیقی با این اوصاف داشته باشیم. این نوع نگرش به نسبی گرایی در فلسفه و تصدیقیات جزئی و متغیر خواهد انجامید. او در مقاله ششم این کتاب به بحث ابداعی خود پیرامون ادراکات اعتباری می پردازد و زمینه را برای شکل گیری فلسفه های مضاف و علوم انسانی جدید آماده می کند. در واقع تنها در حوزه ی اعتباریات است که می توان از عقلانیت های فرهنگی سخن گفت و اراده ی انسان را در شکل دهی امور اجتماعی و سیاسی دخیل دانست.
سلوک علمی ارسطو بدین صورت بوده که از موضوعهای طبیعی و تجربی -که با اذهان عادی مأنوس است- آغاز شده و به مابعدالطبیعه و مسائل پیچیده فلسفه-الهیاتی می رسد. ابن سینا همگام با این شیوه، اشارات و تنبیهات را آغاز می کند، به گونه ای که از محسوسات آغاز کرده و از دل آن معقولات را بیرون میآورد. هوسرل نیز با اپوخه کردن عالم طبیعی و روانی، حوزه ی فلسفه را در تعالی از این امور معنا می کند. مهدی حائری یزدی از جنبه ی تجربی علم حضوری آغاز می کند و می پرسد که چگونه از دریافت های حسی و احساس های خود آگاه می شویم؟ سپس با شیوه ی مخصوصی به تبیین تجربی-اشراقی دریافت حسی می پردازد. او با بسط صورت نخستین علم حضوری تا رویت عقلانی افلاطونی پیش می رود. این سیر در واقع تحلیل و بررسی پژوهشگرانه ی آموزه ی محوری معرفت شناسی اسلامی یعنی علم حضوری است و در این میان به بررسی و نقد برخی آموزه های معرفت شناسانه هیوم، کانت، راسل و ویتگنشتاین می پردازد. او با تمیزی که بین رویت عقلانی افلاطون و رویت عرفانی قایل می شود، زمینه را برای پذیرش عرفان به مثابه گونه ای علم حضوری آماده می کند. خواننده در این کتاب با نظریه ی ابداعی نویسنده یعنی «هرم هستی» -که ناظر به وحدت تمامی مراتب و درجه های فعل صدوری است- آشنا می شود.
مسأله شناخت و مطابقت آن با واقعیت یکی از مهمترین و چه بسا زیربنایی ترین موضوعاتی است که همواره بشر را به خود مشغول داشته است و بدون درک صحیحی از آن، انسان اندیشمند نمی تواند زندگی خود را پیش ببرد. برای مواجهه با مسأله شناخت باید بدانیم که ذهن چیست؟ صور ذهنی کدام است؟ آیا اعدام و قضایای عدمیه صورت ذهنی دارند؟ آیا صور ذهنی اختصاص به مفاهیم ماهوی دارد؟ آیا مطابقت تابعی است از حکایت است؟ مراد از خارج چیست و آیا خارج همان نفس الأمر است؟ آیا امکان دارد به قضایا و تصدیقات ضروری تشکیک ناپذیر راه یافت؟ در صورت مثبت بودن پاسخ مسیر آن چگونه است؟ با توجه به اینکه معنای مطابقت صور ذهنی با خارج در علم حضوری، معنای معرفت شناسانه ی قابل توجهی ندارد، تلاش نویسنده تنها مصروف به بررسی و تحلیل علم حصولی است، زیرا مطابقت و عدم مطابقت تنها در علم حصولی مطرح است. به گفته او، خارج همان نفس الأمر است، با این توضیح که نفس الأمر دربرگیرنده وعای واقع، اعم از واقع وجودی و واقع عدمی است. همچنین جنبه ی وجودی صور ذهنی گرهی از کار فروبسته ی معرفت شناسی ما نمی گشاید، بلکه جنبه مفهومی و حیث حکایی آن است که مقو�'م و مشخ�'ص «صور ذهنی» است. این وجه از صور ذهنی نزدیک به آن چیزی است که فلاسفه غرب همچون هوسرل، «حیث التفاتی» می خوانند. این نگرش جدید نویسنده می تواند به مشکلات معرفت شناسی پاسخ های جدیدی بدهید. او با استفاده از این شیوه به نبرد با هفت خوان شکاکیت می رود تا با طیف گسترده ای از تشکیک های معرفتی دست و پنجه نرم کند.
منبع: بروشورهای معرفی کتاب مجمع ناشران انقلاب اسلامی؛ توزیع شده در بیست و هفتمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران
|
