چهل حدیث « روانشناسی »
مقــدمـه
0
«شناخت انسان»، مبناى هر کار فکرى، اخلاقى، تربیتى و اجتماعى است که نسبت به «فرد» یا «اجتماع»، انجام مى گیرد.
جهان درون و دنیاى روح بشر، بسیار شگفت، پیچیده و اعجاب انگیز است و بحق، «انسان، موجود ناشناخته» است.
نَوَسانات روحى، آرامشها و اضطرابها، انگیزه ها و تغییراتِ رفتارى و واکنشهاى اجتماعى، هنجارها و ناهنجاریها در خصلتها و عملها، همه و همه ریشه در همان «روان» و «قلب» انسان دارد. علوم تربیتى و مباحث اخلاقى نیز، بطور عمده بر شناخت روح و روان و تأثیر و تأثّر انسان از محیط و عوامل درونى و بیرونى مبتنى است.
اینها سبب مى شود که به این بُعد حسّاس و سرنوشت ساز، توجّه بیشترى معطوف گردد.
* * *
بى آنکه «روان شناسى» غرب و اصطلاحات و مباحث این رشته علمى مرعوبمان کند، و بى آنکه بخواهیم از ارزش آن بگذریم، معتقدیم چه در مباحث نظرى روانشناسى و روانکاوى و چه در شیوه هاى عملى و سامان بخشى هاى رفتارى، «مکتب وحى» غنى تر و عمیق تر است.
در مراجعه به گنجینه هاى عظیم روایات، به گوهرهاى بس نفیس و ارزشمندى برمى خوریم که خیره کننده دلها و دیده هاست. دید روان شناسانه به متون روایى، جلوه هاى بیشترى از غناى دستاوردهاى وحى را نشان مى دهد.
خودشناسى، هم مقدّمه «خداشناسى» است، هم زمینه سازِ «خداپرستى». و هر که خود را نشناسد، به مقتضاى احادیث، از شناخت دیگران و دیگر چیزها ناتوان تر است، چرا که «کتاب نفس» همواره پیش روى انسان و در معرض چشم بیناى اوست. کسانى که کار تربیتى مى کنند، بى نیاز از این «شناخت» نیستند. براى آنان هم که در مسیر اخلاق گام بر مى دارند، آگاهى از خفایا و زوایاى روحى، یک ضرورت است.
پس نیازى به بیان اهمیّت روان شناسى نیست.
امّا، از آنجا که امامان معصوم علیهم السلام، مربّیان روح و معلّمان حکمت و الگوهاى رهروى و مشعلهاى راهنمایى اند، کلامشان نیز در این میدان، مرز درستى و نادرستى است.
به همین خاطر، به آستان احادیث اهل بیت علیهم السلامروى مى آوریم و از این خرمن پربار بهره مى گیریم و بى واسطه، به سرچشمه رسیده و زلال معارف را مى نوشیم و بى واسطه، از درخت معرفت، میوه مى چینیم ...
* * *
گزینش «چهل حدیث» از انبوه روایات و انتخاب چهل گوهر و مروارید از دریاى موّاج سخنان معصومین، براستى دشوار است، چرا که در این زمینه، احادیث بسیارى در کتب روایت آمده و انتخاب را دشوار مى سازد. تنها در «غررالحکم» امیرمؤمنان علیه السلام، کلمات قصار بى شمارى دیده مى شود که در زمینه مسائل روحى و حساسیّتهاى روانى، شیوه هاى تأثیرگذارى بر افراد، کششهاى درونىِ انسان و ابعاد پیچـیده روح او و لطـایف و ظرایفى در این باره است، تا چه رسد به دیگر منابع عظیم و غنى حدیث که در دسترس ماست.
با این حال، هدف این جزوه، ارائه «چهـل قطره» از این اقیانوس بیکران است، و دیدن «چهل گوهر» از این گنجینه عظیم و گرانقدر.
امید است که علاقه مندان به این مباحث را سود بخشد و ایمان به مکتب وحى و اهل بیت علیهم السلام را بیفزاید.
قم ـ جواد محدثى
اردیبهشت 1373
قـالَ اللّه تعـالى:
مـا جَعَـلَ اللّهُ لِرَجُـلٍ
مِـنْ قَلْبَیْنِ فِى جَوْفِـهِ.
احزاب، آیه 4.
خـداوند براى هیچـکس،
دو قـلب در سیـنه اش قرار نـداده است
.
بخش اول
در حالات شخصى
آسایش جسم و جان
امام صـادق علیه السلام فرمود: خواب، آرام بخش جسم است، سخن گفتن آسایش روح است و سکوت، سبب راحتى عقل است.
آمــادگى دل
على علیه السلام فرمود: دلها را حالتِ خواستن و ناخواستن و روى آوردن و پشت کردن است. از راه خواسته ها و تمایلات، سراغ قلبها بروید ، چرا که اگر دل را به کارى مجبور کنند، کور مى شود.
اسیر بند حرص
على علیه السلام فرمود: حـریـص، گرفـتار و اسیرخوارى و ذلّتى است که اسارت و بند او هرگز باز نمى شود.
نکته اى بشنو که تابان همچو درّ و گوهر است آز، مردان را زبون و خوار سازد در جهان
مرگ از ننگ گدایى مرد را آسانتر است «قاسم رسا»
افشــاگرى خشــم
على علیه السلام فرمود: خشم، صاحب خود را به پستى و هلاکت مى اندازد و عیبهاى او را آشکار مى سازد.
انگیزه، نیروبخشِ جسم
امام صادق علیه السلام فرمود: هرگز بدنى از آنچه که «نیّت» و انگیزه نسبت به آن قوى باشد، ضعیف و ناتوان نمى شود.
تأثیر ظاهر در باطن
على علیه السلام فرمود: اگر حلیم و بردبار نیستى، خود را به بردبارى و حلیمى بزن، چرا که هیچ کس خود را شبیه قومى نمى سازد، مگر اینکه امید است از آنان باشند .
تأثیر غصّه بر جسم
على علیه السلام فرمود: اندوه، بدن را ذوب و آب مى کند.
شده ام ز ناله، نایى، شده ام ز مویه، مویى
چشـم و گوش عـاشـق
على علیه السلام فرمود: کسى که به چیزى عشق ورزد، آن عشق، چشمش را نابینا و دلش را بیمار مى سازد، آنگاه با چشمى ناسالم نگاه مى کند و با گوشى ناشـنوا گوش مى دهـد. عشق اگر آید، بَرَد هوش و دل فرزانه را
دزد عاقل مى کُشد اوّل چراغ خانه را
خشـوع دروغـین
رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: آن مقدار خشوع جسم و بدن، که زیادتر از خشوع قلبى باشد، نزد ما «نفاق» و دورویى است.
خودپسندى، بدتر از گناه
امام صـادق علیه السلام فرمود: خداوند دانست که براى مؤمن، «گناه» بهتر از «عُجب» و خودپسندى است و اگر چنین نبود، خداوند هرگز مؤمنى را به گناه مبتلا نمى کرد
دلهاى استوار و آهنین
امام صـادق علیه السلام فرمود: مؤمن، از پاره هاى فولاد، استوارتر و محکم تر است. آهن هرگاه در کوره آتش رود، نرم مى شود؛ امّا مؤمن اگر کشته شود و زنده گردد، سپس دوباره کشته شود، دلش هرگز دگرگونى نمى یابد.
و یا تیغ هندى نهى بر سرش
امید و هراسش نباشد زکس
همین است معناى توحید و بس
رابطـه دل و لبـاس
على علیه السلام لباس وصله دارى پوشیده بود. وقتى از آن حضرت در این باره سؤال کردند، فرمود: لباس پست و پایین، موجب خشوع قلب مى گردد.
رابطـه اشـک و دل
امام على علیه السلام فرمود: اشک چشم، جز بخاطر قساوت دلها نمى خشکد و دلها جز بخاطر زیادى گناهان، مبتلا به قساوت نمى شود.
رهبرى دلها و اندیشهها
امیرمـؤمنان علیه السلام فرمود: درکها و فهم ها، پیشواى اندیشه هاست، اندیشه ها، امامِ دلهاست، دلها ائمّه حواس است و حواس، پیشواى اعضا و اندام است.
ریشـه تـکبّر
حضرت صادق علیه السلام فرمود: هیچ کس تکبّر و قدرت نمایى نمى ورزد، مگر بخاطر ذلّتى که در درون خویش مى یابد و احساس مى کند.
زنــده دلى
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: حیات دل با مرگ نفْس است و رسیدن به استوارى و استقامت، در سایه زنده دلى فراهم مى شود.
علاج ترس از خطر موهوم
على علیه السلام فرمود: هرگاه از کارى هراس و بیم داشتى، خود را در آغوش همان کار بیفکن، چرا که سختى پرهیز و هراس، بزرگتر از خود آن چیزى است که از آن مى ترسى .
غـــذاى روح
امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «طعام»، قُوت و غذاى جسم است، و «اطعام» غذاى روح است.
گــریه منافـقـانه
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: گریه مؤمن از قلب اوست، و گریه منافق از سر او (یعنى سطحى و ظاهرى است، مثل اشک تمساح).
لغـزشـهاى افشـاگر
على علیه السلام فرمود: هرگز کسى چیزى را در دل پنهان نمى کند، مگر آنکه از لغزشها و پَرِشهاى زبانى اش و نیز از دگرگونیهاى چهره اش آشـکار مى شود .
یافـتن شریــک جـرم
از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت است که: افراد عیب دار، دوست دارند تا عیوب مردم را پخش کنند، تا بهانه اى براى معایب خویش فـراهم آید (با یافتن شریک جرم، مى کوشند خطاى خویش را پنهان کنند).
بخش دوم
در روابط اجتماعى
آبـرو و سـؤال
عـلى علیه السلام فرمود: آبروى تو جامد است و درخواست، آن را قطره قطره مى ریزد. پس ببین که آبروى خویش را نزد چه کسى فرو مى چکانى؟
پل بسته اى که بگذرى از آبروى خویش
«صائب»
آثار سوء مجادله
على علیه السلام فرمود: از کشمکش وجدال وخصومت بپرهیزید، که اینها دلها را نسبت به برادران، بیمار مى سازد و بر شاخه جدال و دشمنى، نفاق مى رویَد.
آثـار هـدیّـه
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «هدیه»، دوستى مى آورد و رابطه برادرى را استوار مى کند و کینه را مى زداید، هدیه به یکدیگر بدهید تا محبّت بیابید.
اعلام دوستى
امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه کسى را دوست داشتى به او خبر بده، چرا که این کار، دوستى میان شما را استوارتر مـى سازد .
انتــقاد در جـمـع
على علیه السلام فرمود: نصیحت کردن تو (دیگرى را) در حضور جمع، خُرد کردن و کوبیدنِ شخصیّت طرف است.
بدبینى و احساس وحشت
على علیه السلام فرمود: آنکس که گمان خود را نیکو نسازد (و بدبین باشد) از هر کسى وحشت مى کند.
بدگمان، تنها مىماند
امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: بدحال ترین مردم کسى است که بخاطر بدگمانى اش، به هیچ کس اطمینان نمى کند، در نتیجه بخاطر بدرفتارى اش کسى براى او نمى ماند.
پیامد جدال و شوخى
امام صادق علیه السلام فرمود: مجادله مکن، که شخصیّت و عظمتت مى رود، و شوخى مکن، که بر تو گستاخ مى شوند.
خـصلتـهاى پنـهان
امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: معاشـرت، خصلتها و اخلاق پنهان را آشکار مى سازد.
پس آنگه بگویم که تو کیستى
خـودیـابى
امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: در شگفتم از کسى که گمشده خود را مى جوید، در حالى که «خود» را گـم کرده و در پى یـافتن آن نیست!
دوســت یـابى
على علیه السلام فرمود: ناتوان ترین مردم، کسى است که از «دوست یابى» ناتوان باشد. و عاجزتر از او کسى است که برادران و دوستان خود را نتواند نگهدارد.
زنهار تا به یک نفسش نشکنى به سنگ
«سعدى»
رنج روحـى بداخـلاق
امام صـادق علیه السلام فرمـود: هرکس بداخلاق باشد، خودش را شکنجه و آزار مى دهد.
روحیّـههاى حیـوانى
امام صادق علیه السلام فرمود: کسانى را که دوست خودت مى پندارى، اگر آنان را امتحان کنى، خواهى یافت که بر چند طبقه و گروهند: گروهى همچون شیرند، پر خوراک و حمله آور، گروهى چون گرگند، در زیان رسانى و درندگى، گروهى همچون سگند، در دُم جنباندن و چاپلوسى، گروهى مانند روباهند، در نیرنگ و دله دزدى. چهره ها مختلف است، ولى کارشان یکى است.
عوارض جسمى حسد
على علیه السلام فرمود: تندرستى، از کمبود (یا نبودن) حسد به دست مى آید.
حسود را چه کنم؟ کو ز خود به رنج، در است
«سعدى»
لباسهاى طغـیان آور
امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه بدن، لباس نرم بپوشد، طغیان مى کند!
مسـؤولان برکـنار
على علیه السلام فرمود: تکبّر ورزیدن تو در دوران ریاست و سرپرستى، موجب ذلّت در ایّام برکنارى است.
نشـانههاى ریـاکار
على علیه السلام فرمود: ریاکار را سه نشانه است: هرگاه مردم را ببیند، با نشاط و تحرّک مى شود، هرگاه تنهاست، سست و بى حال است، و دوست دارد در همه کارهایش او را تعریف کنند.
هــمـدلى
صالح بن حکم گوید: شنیدم مردى از امام صادق علیه السلاممى پرسید: گاهى مردى به من مى گوید: دوستت دارم. از کجا بدانم که (راست مى گوید و) دوستم دارد؟ حضرت فرمود: قلب خودت را بیازماى، پس اگر تو او را دوست دارى، بدان که او نیز تو را دوست دارد .
هـمرنگى روحـها
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: روحها، لشکریانى آراسته اند. روحهایى که همدیگر را بشناسند با هم الفت مى یابند و آنها که یکدیگر را نشناسند، اختلاف پیدا مى کنند .
