3-2. گامهای عملی برای جمع‌آوری اطلاعات
در یک نگاه ابتدایی ممکن است این‌گونه به ذهن برسد که پس از شناختن منابع کتابخانه جمع‌آوری اطلاعات موجود در آن کاری بسیار ساده و ابتدایی است. اما با توجه به اهمیت اطلاعات و مهارتهای لازم برای شناسایی، گزینش، ثبت و بهره‌گیری مفید از آن مشخص می‌شود که باید نکته‌ها، اصول و مهارتهای عملی زیادی در این مرحله مد نظر محقق باشد. نکته‌هایی که بی‌توجهی به آن می‌تواند ضمن اتلاف وقت و سرمایۀ محقق بازده تلاشهایش را نیز به شدت کاهش دهد و موجب از دست رفتن اطلاعاتی ارزشمند و تأثیرگذار در نتایج تحقیق او شود. بنابراین لازم است گامهای عملی برای این اقدام مهم و حساس، کاملا روشمند و حساب‌شده برداشته شود.
برای این منظور باید کار جمع‌آوری اطلاعات طی پنج گام انجام شود. این گامها عبارتند از:
1ـ شناسایی و تهیۀ فهرستی از منابع
2ـ اولویت‌بندی منابع
3ـ مطالعۀ منابع
4ـ یادداشت‌برداری اطلاعات
5ـ دسته‌بندی یادداشتها
مرحلۀ جمع‌آوری اطلاعات در روش کتابخانه‌ای را زمانی می‌توان دقیق و کامل پشت سر گذاشت که این پنج گام را در بر داشته باشد. در صورتی که در این مرحله این گامها به درستی برداشته شود و اصول و نکاتی، که برای هر گام بیان خواهیم داشت، مورد توجه و عمل قرار گیرد می‌توان ادعا کرد که اطلاعات لازم برای استفاده در نتایج تحقیق به دست آمده و کاملاً آمادۀ بهره‌برداری و پردازش برای رسیدن به نتایج مورد انتظار از یک تحقیق علمی است. اکنون با هریک از این گامها بیشتر آشنا می‌شویم.
3-2-1. گام اول: شناسایی منابع و تهیۀ فهرستی از آنها
اولین گام برای جمع‌آوری اطلاعات، شناسایی منابع مناسب و معتبری است که در بردارندۀ اطلاعات مورد نیاز برای تحقیق باشد. توجه به ارزش اطلاعات معتبر و فراوان، اهمیت این گام را بیشتر روشن می‌کند. محقق به هر اندازه که برای شناسایی منابع بهتر و بیشتر تلاش کند و منابع ارزشمندتر و گسترده‌‌تری را به دست آورد، به اعتبار و فایدۀ نتایج تحقیق خود افزوده است. چه بسا آگاهی یافتن از یک منبع و به دست آوردن اطلاعات موجود در یک کتاب، مقاله، نشریه، پایگاه اینترنتی و امثال آن موجب تغییر کامل مسیر تحقیق و رسیدن به نتایجی متفاوت گردد. از سوی دیگر ممکن است بی‌توجهی به برخی از اطلاعات و منابع موجود در زمینۀ مورد تحقیق باعث بی‌اعتباری و نقصان کار محقق یا دوباره‌کاری و اتلاف وقت و هزینۀ او شود. برخی از راه‌کارهای عملی برای شناسایی منابع تحقیق به این شرح است:
بهره‌گیری از ذخایر فکر و اندیشۀ خود محقق؛
مشورت با اساتید، صاحب‌نظران و کتابدار مرجع؛
مراجعه به کتابخانه‌های بزرگ و معتبر و جستجوی موضوعی در برگه‌دان یا نرم‌افزار کتابخانه؛
مراجعه به نشریات و مجلات تخصصی مربوط به آن حوزۀ تحقیقاتی؛
مراجعه به پایان‌نامه‌های دانشجویی؛
استفاده از منابع رابط مثل کتاب‌شناسیها و مقاله‌نامه‌ها و فهرستهای مربوط به آن موضوع؛
مراجعه به منابع مرجع مثل دائرة‌المعارفها و استفاده از مقالات آنها و نیز منابعی که ذیل مقالات مربوط به آن موضوع معرفی شده است؛
بهره‌گیری از نمایه‌نامه‌ها که به صورت کتاب، مقاله، لوح فشرده یا پایگاه اینترنتی نشانی مقالات و دیگر مطالب مربوط به هر موضوع را در اختیار خواننده می‌گذارد.
به عنوان مثال وقتی می‌خواهیم در مورد موضوعی اخلاقی تحقیق کنیم می‌توانیم با استفاده از کتاب "راهنمای مطالعات و تحقیقات اسلامی" اثر علیرضا برازش علاوه‌بر شناخت منابعی که دارای مطالب قابل توجهی در این زمینه‌اند، نشانی محل قرار گرفتن مطالب مربوط در آن منابع را نیز به دست آوریم. یا با استفاده از لوحهای فشرده‌ای چون نمایه، نما، هادی و پایگاههایی چون پارسا (www.islamicdatabank.com) و سراج (www.seraj.ir) به نشانی منابع یا حتی متن کامل مطالب مربوط به این موضوع دست پیدا کنیم.
بهره‌گیری از ارجاعات و پانویسهای منابع موجود؛
جستجو در شبکۀ جهانی اینترنت با استفاده از پایگاههایی که منابع و مطالب علمی و تخصصی را ارائه می‌کنند. همچنین در برخی موارد استفاده از موتورهای جستجو نیز می‌تواند در شناسایی منابع برای تحقیق مفید باشد.
باید توجه داشت که بهره‌گیری از این راه‌کارها و دیگر روشهای شناسایی منابع وقتی می‌تواند مفید و مؤثر باشد که به دو نکتۀ اساسی در این زمینه توجه شود:
در این مرحله ما به دنبال رسیدن به مطالب و اطلاعات نیستیم و نباید از جایگاه این گام که صرفاً شناسایی منابع است، منحرف شویم. بنابراین اگر هنگام جستجو به مطالب مفید و ارزشمندی هم برخورد کردیم، مشغول مطالعۀ آنها نمی‌شویم و صرفاً منبعی را که آن مطلب در آن ذکر شده است شناسایی می‌کنیم.
بعد از شناسایی هر منبع، از هر نوع و با هر میزان اهمیت، لازم است مشخصات آن را به صورت کتبی ثبت کنیم.[1]
البته باید گفت تا حدودی دوره این‌گونه فیش‌برداری گذشته است. یکی از نرم‌افزارهایی که در این زمینه طراحی شده است endnote می‌باشد که به صورت خودکار بعد از ورود اطلاعات کتابشناخت‌ها میتوانید در انواع روش ارجاع از آن استفاده نمایید. بسیاری از سایتهایی که به معرفی منابع می‌پردازند، بخشهایی دارند که خودشان اطلاعات کتابشناختی را به نرم‌افزار موجود روی کامپیوتر شما ارسال می‌کند.[2] همچنین Reference Manager نیز نرم‌افزار دیگری در این راستا است. خود نرم‌افزار word نیز دارای این توانمندی هست.[3]
3-2-2. گام دوم: اولویت‌بندی منابع
پس از آنکه فهرستی کامل و کافی از منابع شناسایی‌شده برای تحقیق تهیه شد، لازم است این فهرست را بررسی و اولویت‌بندی کنیم. همان‌گونه که پیش از این گذشت، در گام نخست تمامی منابع شناسایی‌شده را ثبت می‌کنیم و به اهمیت و اولویت منابع هیچ توجهی نداریم. کاملاً روشن است که مطالعه و بررسی کامل همۀ این منابع نه کار آسانی است و نه اساساً کار درستی به نظر می‌رسد. بنابراین لازم است پیش از هر اقدامی، از میان فهرست تهیه‌شده منابع دارای اولویت را شناسایی و انتخاب کنیم.
برای این اولویت‌بندی می‌توان ملاکهای متنوعی را در نظر گرفت که مهم‌ترین آن به این شرح است:
تناسب و ارتباط بیشتر با موضوع و مسئلۀ تحقیق؛
اصالت، اعتبار و دست اول بودن منبع؛
جامعیت و گستردگی اطلاعات ارائه‌شده در آن؛
درجۀ علمی، شهرت، دقت و وثاقت نویسنده؛
انتقادی یا همراه با نوآوری بودن منبع؛
انطباق اثر با معیارهای علمی و برخورداری از بخشهایی چون نمایه، واژه‌نامه و امثال آن؛
دارا بودن چاپهای متعدد (و انتخاب آخرین ویراست که معمولاً تجدید نظر و اضافات دارد).
محقق با در نظر گرفتن چنین ملاکهایی اولویت هر یک از منابعی را که در فهرست خود جمع‌آوری کرده است می‌سنجد و با نوشتن عددی در کنار هریک، درجۀ اولویت آن منبع را مشخص می‌کند. با این کار او به آسانی می‌تواند مطالعه و بررسی منابع را به ترتیب اولویت آنها آغاز کند و تا زمانی که اطلاعات جمع‌آوری‌شده را کافی نداند به اولویتهای بعدی بپردازد.
[1] . پس بهترین کار در این گام آماده کردن دیتابیسی برای ثبت مشخصات منابع است. جدولی که مشخصات کتابشناختی کتابهای شناسایی‌شده در آن نوشته می‌شود و مشخصات سایر منابع مانند مقالات، نشریات و صفحات اینترنتی در بخش جداگانه‌ای ذیل آن ثبت می‌گردد. وجود چنین فرم منظمی به محقق کمک می‌کند تمامی منابعی را که از راههای مختلف شناسایی کرده است ثبت کند و در طول مراحل بعدی نیز هرگاه به منبع جدیدی برخورد کرد، مشخصات آن را به مجموعۀ خود بیفزاید. این فرم در دو بخش اصلی تنظیم شده است. بخش اول آن برای ثبت اطلاعات کتابشناختی منابع در نظر گرفته شده تا مشخصات هر منبع به ترتیب صحیح و علمی ذکر شود. بخش دوم جدول نیز با این هدف طراحی شده است که محقق بتواند نکات و اطلاعاتی که برای مراجعه‌های بعدی به منابع نیاز دارد را در آن یادداشت کند. از جمله مواردی که می‌توان در این بخش ذکر نمود اینکه: آن منبع را در کدام کتابخانه و در کدام قفسه می‌توان پیدا نمود؛ یا یک منبع چه ویژگی خاص و کاربردی برای محقق می‌تواند داشته باشد.
[2] . البته این توانایی را معمولا من در سایتهای خارجی دیده ام.
[3] . چهارمین Tab در قسمت بالای ورد ۲۰۰۷ یا ۲۰۱۰ از سمت چپ، References است. از توی این تب، قسمت Citation & Bibliography را انتخاب کنید. روی قسمت Insert Citation کلیک کرده و بعد از آن، گزینه Add New Source را انتخاب کنید. پنجره ای باز می‌شود که شما باید اطلاعات مربوطه را تکمیل کنید؛ این اطلاعات با توجه به اینکه منبع مجله، کتاب، سایت و یا کنفرانس است فرق می‌کند. اطلاعات را تکمیل کنید، آنگاه کلید Ok را انتخاب کنید. بعد از وارد کردن اطلاعات در بین متن هر گونه ارجاعی را از کتاب میتوانید ارائه نمایید و در انتها نیز به شما لیست کتابهای استفاده شده را ارائه می‌نماید. جالب است اطلاعات کتابشناختی در تمامی فایلهای ورد قابل انتقال است.
