مقاله 44: موانع و چالش های اخلاقی شدن فضای سایبر
برگرفته از سخنرانی در گروه فلسفه اخلاق مجمع عالی حکمت اسلامی(خبر مطلب در اینجا)، و با تشکر از اعضای این گروه بابت ارائه نظرات شان.
1. رشد و توسعه روزافزون فناوری های ارتباطاتی و اطلاعاتی در دنیای امروز موجب شکل گیری فضای مجازی یا سایبر شده است. این فضا فواید و امکانات فراوانی برای انسان امروز دارد. مثلا سرعت و دقت بسیاری از کارها را بیشتر و زمینه های رشد و پیشرفت علمی، صنعتی، فرهنگی و اجتماعی جوامع را فراهم کرده است.
2. فضای سایبر در کنار منافع زیاد، دارای پیامدهای منفی و زمینه ساز سوءاستفاده های فراوان نیز هست و موضوع ها و پرسش های گوناگونی را مطرح می کند که بررسی آنها از منظر اخلاقی،امروزه موجب شکل گیری شاخه ای از اخلاق به نام «اخلاق فناوری اطلاعات و ارتباطات» (= فاوا) شده که زیرمجموعه اخلاق کاربردی است.
3. برخی از بی اخلاقی هایی که فضای سایبر انجام می پذیرد از این قرار است: نقض حریم خصوصی دیگران، تولید و توزیع محتوای مستهجن و تشییع فاحشه، آموزش و تشویق کارهای خطرناک و غیراخلاقی، توهین و تحقیر دیگران، بی احترامی به مقدسات دینی، جاسوسی، هک کردن و انجام حمله های سایبری، اخاذی، نقض مالکیت مادی و معنوی دیگران، ایجاد روابط غیر اخلاقی و نامشروع، دامن زدن به شایعات یا ترویج مطالب دروغ و غیرواقعی، ارسال پیام های ناخواسته (هرزنامه)، و سوءاستفاده از دیگران، به ویژه کودکان و افراد ناتوان.
4. با توجه به پیامدهایی که موارد ذکر شده در بر دارد،امروزه اخلاقی شدن فضای سایبر (به معنای مراعات هر چه بیشتر اصول اخلاقی توسط همه مرتبطان با فضای سایبر و در همه شوون مربوط به این فضا) تبدیل به یکی از خواسته های انسان های اخلاق گرا (اعم از متدین و غیرمتدین) شده است. لکن این امر با موانع و چالش های گوناگونی مواجه است که بدون شناسایی و تلاش برای رفع یا کاهش آنها دستیابی به چنان مقصودی ممکن نخواهد بود. در بحث حاضر به برخی از مهم ترین این موانع اشاره خواهد شد. آن چه ارائه می شود گرچه در مورد همه فناوریهای اطلاع رسانی و ارتباطی کم وبیش صدق می کند ولی مباحث مطرح شده بیشتر ناظر به «اینترنت» به عنوان موثرترین و شاخص ترین مصداق این فناوری ها است.
5. بحث حاضر گامی به سوی «رفع مانع» اخلاقی شدن فضای سایبر است. اما این کافی نیست و بایستی روش ها و ابزارهای «ایجاد مقتضی» نیز به طور جداگانه مورد بررسی قرار گیرد. به عبارت دیگر، بایستی روشن شود که برای کاستن از این موانع و تقویت اخلاق گرایی در فضای سایبر چه کارهایی باید انجام داد و از چه شیوه ها و ابزارهایی باید بهره گرفت.
6. در بحث حاضر مقصود از «چالش» هر عامل درونی یا بیرونی و فردی یا اجتماعی است که می تواند مانع مراعات اصول اخلاقی در فضای سایبر شده یا باعث اخلاق گریزی در این فضا شود. آن چه ارائه می شود بر مبنای یک استقرای ناقص از سوی نگارنده است.
7. مباحثی که مطرح می شود نه به قصد توجیه برای محدودسازی دسترسی به فضای سایبر که برای فراهم سازی زمینه استفاده هر چه بهتر ، مطمئن تر و بیشتر از مزایا و امکانات این نعمت خداوندی است.
برخی از مهم ترین موانع اخلاقی شدن فضای سایبر
1. معنویت گریزی و پیروی از هواهای نفسانی: دین و معنویت، یکی از مهم ترین پشتوانه های اخلاق و ضامن عمل به اصول اخلاقی است. از این رو به هر اندازه آدمی از این وادی دورترشود امکان نقض اصول اخلاقی هم در او بیشتر می شود. بر این اساس می توان گفت وجود انسان های معنویت گریز که مهار خود را به دست هواهای نفسانی و پیروی از شهوات سپرده‌اند یکی از موانع پاکسازی اخلاقی این فضا است.
2. تکنیک زدگی: انسانی که بنده و بردهء فناوری شد به مرور هویت انسانی اش کم رنگ می شود و روحیه «انتخاب گری»، «انتقادگری» و «غربال گری» خود را از دست می دهد و نمی تواند در برابر اخلاق گریزی‌ها یا اخلاق ستیزی های فضای سایبر تاب مقاومت داشته باشد.
3. سودجویی، منفعت طلبی و طمع ورزی: فضای مجازی هم مثل فضای حقیقی محیطی مناسب برای کسب سود و منفعت است ولی اگر هدف افراد کسب منفعت هر چه بیشتر و با استفاده از هر شیوه و روش ممکن باشد، اخلاق در پای منافع مادی و کسب سرمایه از هر راه ممکن، ذبح می شود.
4. جذب مخاطب به هر طریق: کسانی که تمایل زیادی دارند که هر چه بیشتر در فضای سایبر «دیده شوند»، به ویژه اگر این بازدید برای آنها ثمره مالی هم داشته باشد یا باعث افزایش شهرت و موقعیت اجتماعی آنها شود، برای جذب مخاطب ممکن است اخلاق را زیر پابگذارند و مثلا به انتشار مطالب دروغ یا نقض حریم خصوصی دیگران روی آورند.
5. مبانی نظریِ توجیه کننده: با توجه به ارتباط عمل و نظر،باور به برخی نظریه های اخلاقی یا فلسفی و اجتماعی می تواند به نقض هنجارهای اخلاقی بیانجامد. کسی که بر اساس دیدگاه‌ها و فلسفه خاص خودش، چیزی را که غیر اخلاقی نمی داند آن را در فضای مجازی منتشر کند در حالی که دیگران آن را کاملا غیر اخلاقی می دانند. به عنوان مثال کسی که به لحاظ نظری معتقد است مراجعه به یک مطلب در اینترنت فقط باید به اختیار کاربران و مخاطبان واگذار شود و دیگران حق مداخله و نظارت ندارند در عرصه عمل ممکن است براحتی محتوای غیر اخلاقی را در سایت یا وبلاگ خود بگذارد و از خود سلب مسوولیت کند.
6. اختلاف در مصادیق امور اخلاقی و غیر اخلاقی: اگر افراد مختلفی که با فضای سایبر در ارتباط هستند درباره مصادیق اعمال و مواد غیر اخلاقی اختلاف داشته باشند هر کدام طبیعتا بر اساس برداشت خود عمل می کنند و این امر می تواند باعث مشکلاتی شود که گاه مانع از اخلاقی شدن فضای مجازی می شود. به عنوان مثال، مطالب یا تصاویری که هر از گاهی در هجو یا تمسخر پیامبر گرامی اسلام(ص) یا دیگر مقدسات دینی در اینترنت قرار می گیرد از سوی مسلمانان و حتی بسیاری از افراد غیر مسلمان امری غیر اخلاقی و از مصادیق اهانت و بی احترامی به مقدسات ادیان محسوب شده و مورد اعتراض قرار می گیرد ولی از سوی دیگر، برخی افراد چنین چیزهایی را از مصادیق امور غیر اخلاقی نمی دانند و لذا معمولا آنها را از سایت های خود حذف نمی کنند.
7. ضعف اخلاق در فضای حقیقی: بین فضای مجازی و فضای حقیقی یک ارتباط واقعی و دو سویه قرار دارد؛ چرا که همه مرتبطان با فضای سایبر در دنیای حقیقی زندگی می کنند. از این رو به هر اندازه که فضای حقیقی جامعه اخلاقی تر باشد طبیعتا افراد جامعه به عنوان کنش گران فضای مجازی در عرصه سایبر هم بیشتر اخلاق را مراعات می کنند، و البته عکس این مسئله هم صادق است.
8. جهالت و ناآگاهی، سادگی و عدم بلوغ فکری: یکی از مهم ترین عواملی که موجب رونق بازار اخلاق گریزان و اخلاق ستیزان در فضای مجازی و درواقع مانع از اخلاقی شدن این فضا می شودد ناآگاهی کاربران اینترنت یا سادگی و اعتماد بیش از اندازه آنها به دیگران است. این کاربران بهترین طعمه‌ها برای کسانی هستند که با نادیده گرفتن اخلاق به دنبال منافع یا اهداف سودجویانه خود هستند. به عنوان مثال، ناآگاهی والدین از آسیب های اخلاقی و عاطفی و حتی جانی و مالی که می تواند از ناحیه اخلاق گریزان بر دیگران تحمیل شود، همچنین عدم نظارت جدی والدین بر حضور فرزندان شان در فضای مجازی، زمینه ساز بروز بسیاری از مشکلات است. (در این باره بد نیست بنگرید به مقاله «شکاف دیجیتالی بین نسلی» در اینجا)
9. شهرت طلبی: بسیاری از انسان‌ها تمایل به اشتهار و معروفیت دارند. اینترنت امروزه امکانات و شرایطی را فراهم کرده که یک فرد گم‌نام در گوشه ای از جهان با شناخت و به کارگیری شگردهای متناسب با این فضا می تواند در مدتی اندک، گاه در عرض چند ساعت، به شخصیتی معروف و شناخته شده تبدیل شود. روشن است که چنین وضعیتی اشتهای شهرت طلبی افراد و گروه‌ها را به شدت تحریک می کند و همین امر می تواند مانع از مراعات اخلاق شود.
10. امکان ناشناس ماندن: به هر اندازه هویت کسی که در صدد نقض اصول اخلاقی است شناخته شده تر باشد انگیزه او برای چنین کاری کمتر می شود چرا که شناسایی فرد موجب تحمیل هزینه های مادی و معنوی فراوانی بر او می شود. در فضای مجازی به دلائل گوناگونی امکان این هست که شخص هویت واقعی خود را پنهان کند. این امر در کنار دیگر امکانات و جذابیت های دنیای مجازی باعث می شود که افراد ضمن احساس مصونیت از مجازات، برای انجام کارهای خلاف اخلاق جرات بیشتری پیدا کنند. از جمله کارهای غیر اخلاقی که درسایه پنهان ماندن هویت انجام می شود می توان به این موارد اشاره کرد: فریب دادن دیگران، هک کردن و سرقت اطلاعات شخصی افراد و سازمان‌ها، جا زدن خود به جای افراد دیگر، کلاه برداری، فروش اموال دیگران، دروغ پردازی و تفتین درباره دیگران، تولید و اشاعه مطالب غیر اخلاقی جنسی، و آموزش کارهای خلاف یا پرخطر.
11. حس کنجکاوی: آدمی موجودی است جست‌وجوگر و کنجکاو. این روحیه وقتی در مواجهه با فضای بسیار متنوع، میلیارد تو (به جای هزار تو)، پر رنگ و لعاب و جذاب اینترنت قرار گیرد هم می تواند باعث ارتقا و رشد مادی و معنوی شخص شود و هم در صورت غفلت یا تغافل، می تواند او را به وادی مسائل غیر اخلاقی بکشاند. این امر در مورد کودکان و نوجوانان و جوانان به خاطر روحیات خاص آنها شاید از شدت و غلظت بیشتری برخوردار باشد. ارائه بسیاری از مطالب و لینک های موجود درا ینترنت با بهره گیری از همین حس کنجکاوی کاربران است تا آنها را برای مراجعه به یک مطلب تشجیع و ترغیب نماید. گاه شخص با یک بار کلیک، مشتری دایم برخی سایت‌ها می شود. شاید بتوان گفت بهترین! قربانیان امور غیر اخلاقی در فضای سایبر، کاربرانی هستند که نمی توانند کنجکاوی، و گاه حس فضولی!، خود را مهار و کنترل نمایند و بی پروا بر روی هر لینکی کلیک می کنند. چنین کاری گاه باعث از بین رفتن یا سرقت اطلاعات شخصی کاربر می شود، گاه سرمایه مالی و مادی او را به باد می دهد و گاهی نیز آبرو و اعتبار و شرافت او را.
12. اختلاف ها، کینه‌ها و رقابت ها: این اختلاف‌ها و خصومت‌ها می تواند شخصی، قومی، طائفه ای، مذهبی، منطقه ای، سیاسی و مانند آن باشد. در موارد فراوانی دیده شده که افراد به سبب اختلاف‌ها یا کینه‌ها و رقابت های مثلا عشقی که با هم دارند برای انتقام گیری از یکدیگر به فضای سایبر پناه می برند و اقدام به افشای اسرار دیگران، نقض حریم خصوصی آنها یا دروغ گویی درباره آنها می کنند.
پ ن: بازنشر خلاصه این مقاله در دیگر پایگاه های اینترنتی:
خلاصه مباحث این مقاله در مجله «حکمت اسلامی» ش۲۷ ص ۵۰ - ۵۱ (دانلود)
خبرگزاری
مهر
برچسب‌ها: اخلاق فناوری اطلاعات, اخلاق تکنولوژی, فلسفه اخلاق, فناوری و اخلاق, اخلاق اسلامی
+ نوشته شده در دوشنبه ۲۲ مهر۱۳۹۲ساعت توسط حسینعلی رحمتی
